59

قي__ام ج_وان_ان در راه خ_دا و نهض_ت آن ه_ا••• 60

ش_روع قيام از مجلس حكمران و آغاز اعتزال••• 62

شخصيت ه__اى ممت___از اصح____اب ك__هف••• 63

(184)

اس___ام_ى اصح_______اب ك_هف در رواي__ات••• 64

رفتن به غار و كيفيت خ_واب اصح__اب كهف••• 67

م____وقعي___ت جغ___رافي__ائ___ى غ_______ار••• 69

وض_ع ق__رار گ__رفت_ن غ_ار نسبت به آفتاب••• 70

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

اخت__لاف نظ_ر در موقعي__ت غار••• 71

خ___واب ب__ا چشم__ان ب__از و ج_ابه ج__ائ__ى ب__دن ه__ا••• 73

مح__ل خ_________واب س________گ••• 74

ت__رسن_اك ب___ودن قي_اف__ه اصح__اب ك_هف در خ__واب••• 74

(185)

تحلي_ل ف_رازه_اى اصلى داست_ان••• 75

ه____دف از خ__واب رفت_ن و بي_دار ش_دن اصح_اب ك_هف••• 82

دول_ت حق چگونه ظاهر مى شود؟••• 84

اولين سؤال: چه ق_در خوابيده ايم؟••• 86

تع___داد نف__رات اصح__اب ك_هف••• 89

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

اولي__ن اق__دام بع_د از بي____دارى••• 90

ترس از اعاده به كيش بت پرستى••• 91

تحليل__ى از شخ_صي_ت معن___وى اصح_____اب كه____ف••• 93

(186)

چگونه راز اصحاب كهف با پ_ول عتيق___ه ف___اش ش___د؟••• 95

م_رگ اصح_اب كه__ف و بن__اى مسج___د ي_ادب_ود آن ه__ا••• 96

برخورد متفاوت موحدين و مشركين در امر اصحاب كهف••• 97

ارتب_اط موضوع خ_واب اصح_اب كهف با موضوع قيامت••• 98

دليل ذكر موضوع مسجد يادب_ود••• 101

تع___داد واقع__ى اصح_اب كه__ف••• 102

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

تع__داد س_ال ه_اى خ__واب اصح___اب كه__ف••• 105

داستان اصح_اب كه_ف درآث_ار غي_ر اس_لامى••• 108

(187)

غ_________ار اصح___اب كه___ف كج___اس__ت؟••• 111

غار اِفِس___وس••• 112

غ__ار رجي___ب••• 115

ساي_ر غ__اره_ا••• 119

كشفيات باستان شناسى در غار اصحاب كهف••• 121

فص___ل س____وم

اصحاب اُخدود••• 127

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

اصح_اب اخ__دود و س__وزان__دن مسيحي__ان••• 127

(188)

ت____اريخچ__ه اصح________اب اخ_________دود••• 130

فصل چهارم

اصح_اب فيل••• 133

حمل__ه اصحاب في__ل ب__راى تخ__ريب كعب__ه••• 133

داست____ان اصح___اب في___ل در رواي______ات••• 135

ك_______اروان ه__اى تج_____ارت_ى ق____ري__ش••• 143

فصل پنج_م

ق___وم تُبَّ_ع، و انتظ_____ار پي___امب___ر ج___دي___د••• 149

تب___ع، و انتظ__ار ظه__ور پي_امب_ر ج__دي___د••• 149

(189)

(190)

اَميرِ الْمُؤْمِنينَ وَ اِلى بِضْعَةِ

الْمُصْطَفى وَ بَهْجَةِ قَلْبِهِ سَيِّدَةِ نِساءِ الْعالَمينَ وَ اِلى سَيِّدَىْ

شَبابِ اَهْلِ الْجَنَّةِ، السِبْطَيْنِ، الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ وَ اِلَى الاَْئِمَّةِ التِّسْعَةِ

الْمَعْصُومينَ الْمُكَرَّمينَ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْنِ لاسِيَّما بَقِيَّ___ةِ اللّهِ فِى الاَْرَضينَ وَ وارِثِ عُلُومِ

الاَْنْبِياءِ وَ الْمُرْسَلينَ، الْمُعَدِّ لِقَطْعِ دابِرِالظَّلَمَةِ وَ الْمُدَّخِرِ لاِِحْياءِ الْفَرائِضِ وَ مَعالِمِ الدّينِ ،

الْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَنِ صاحِبِ الْعَصْرِ وَ الزَّمانِ عَجَّلَ اللّهُ تَعالى فَرَجَهُ الشَّريفَ فَيا مُعِزَّ

الاَْوْلِياءِوَيامُذِلَ الاَْعْداءِاَيُّهَاالسَّبَبُ الْمُتَّصِلُ بَيْنَ الاَْرْضِ وَالسَّماءِقَدْمَسَّنا

(4)

وَ اَهْلَنَا الضُّ___رَّ فى غَيْبَتِ___كَ وَ فِراقِ___كَ وَ جِئْن_ا بِبِضاعَ_ةٍ

مُزْجاةٍ مِنْ وِلائِكَ وَ مَحَبَّتِكَ فَاَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ مِنْ مَنِّكَ وَ

فَضْلِكَ وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنا بِنَظْرَةِ رَحْمَةٍ مِنْكَ

اِنّا نَريكَ مِنَ الْمُحْسِنينَ

خداوند متعال خواهانم.

محمد يزدى

رييس دبيرخانه مجلس خبرگان رهبرى 1/2/1388

(6)

همكاران قرآن پژوه ايشان گرديده است. اميدوارم همچن__ان از توفيق__ات و تأيي__دات اله_ى برخ__وردار باشند.

سيدعلى اصغر دستغيب

28/9/86

(10)

الميزان» به گفته شهيد آية اللّه مطهرى (ره) «بهترين تفسيرى است كه در ميان

(12) اصحاب كهف و لقمان حكيم

شيعه و سنى از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است». «الميزان» يكى از بزرگ ترين آثار علمى علامه طباطبائى (ره)، و از مهم ترين تفاسير جهان اسلام و به حق در نوع خود كم نظير و مايه مباهات و افتخار شيعه است. پس از تفسير تبيان شيخ طوسى (م 460 ه) و مجمع البيان شيخ طبرسى (م 548 ه) بزرگ ترين و جامع ترين تفسير شيعى و از نظر قوّت علمى و مطلوبيت روش تفسيرى، بى نظير است. ويژگى مهم اين تفسير به كارگيرى تفسير قرآن به قرآن و روش عقل__ى و است__دلالى اس__ت. اي__ن روش در ك__ار مفسّ__ر تنها در كنار هم گذاشتن آيات براى درك معناى واژه خلاصه نمى شود، بلكه موضوعات مشابه و مشت__رك در س__وره هاى مختلف را كنار يكديگر قرار مى ده__د، تحلي__ل و مقايس__ه مى كن__د و ب__راى درك پي__ام آيه به شي__وه ت_دبّ_رى و اجته_ادى ت_وسل مى جويد.

يكى از ابعاد چشمگير الميزان، جامعه گرايى تفسير است. بى گمان اين خصيصه از

مقدمه ناشر (13)

انديشه و گرايش هاى اجتماعى علامه طباطبائى (ره) برخاسته است و لذا به مباحثى چون حكومت، آزادى، عدالت اجتماعى، نظم اجتماعى، مشكلات امّت اسلامى، علل عقب ماندگى مسلم__ان__ان، حق__وق زن و پ__اس__خ به شبه__ات م__اركسيس__م و ده ها موضوع روز، روى آورده و ب__ه ط__ور عمي_ق م__ورد بح__ث و بررسى قرارداده است.

شيوه مرحوم علاّمه به اين شرح است كه در آغاز، چندآيه از يك سوره را مى آورد و آيه، آيه، نكات لُغوى و بيانى آن را شرح مى دهد و پس از آن، تحت عنوان بيان آيات كه شامل مباحث موضوعى است به تشريح آن مى پردازد.

ول__ى

مت__أسف__انه ق__در و ارزش اين تفسير در ميان نسل جوان ناشناخته مانده است و بنده در جلسات ف__راوان__ى كه با دانشج_ويان يا دانش آموزان داشته ام همواره نياز فراوان آنها را به اين تفسير دري__افت__ه ام و به همين دليل نسبت به همكارى با جن__اب آق__اى

(14) اصحاب كهف و لقمان حكيم

سيدمهدى امي__ن اق__دام نم______وده ام.

امي__دوارم اي___ن قبي__ل ت__لاش ه__اى ق__رآن__ى م__ا و شم__ا ب__راى روزى ذخي__ره ش__ود ك__ه ب__ه ج__ز اعم__ال و ني__ات خ_الص_انه، هي_چ چي_ز ديگ_رى ك_ارس_از نخواهد بود.

دكتر محمد بيستونى

رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

تهران _ تابستان 1388

مقدمه ناشر (15)

گرديد.

از لح__اظ زم__انى: كار انتخاب مطالب و فيش بردارى و تلخيص و نگارش، از

مقدمه مؤلف (17)

اواخ__ر س__ال 1357 ش__روع و ح__دود 30 س__ال دوام داشت__ه، و با توفيق الهى در ليالى مب__اركه قدر سال 1385پايان پذيرفت__ه و آم__اده چ__اپ و نش__ر گ_ردي_ده است.

ه__دف از تهيه اين مجموع__ه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايى دريافت كنند، و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روش__ن داشت___ه باشن__د.

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد

(18) اصحاب كهف و لقمان حكيم

جواب مى داديم. زمانى كه تفسير الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود مى توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردى كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود. لذا اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين مجل__دات

گ__رديد.

بديهى است اين مجلدات شامل تمامى جزئيات سوره ها و آيات الهى قرآن نمى شود، بلكه سعى شده مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار

مقدمه مؤلف (19)

به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

اص__ول اي__ن مط__ال__ب با ت__وضي__ح و تفصي__ل در «تفسير الميزان» موجود است ك__ه خ_وانن__ده مى تواند براى پى گيرى آن ها به خود الميزان مراجعه نمايد. براى اين منظور مستند ه__ر مطل__ب با ذك__ر شم__اره مجل__د و شماره صفحه مربوطه و آيه م_ورد استناد در هر مطلب قيد گرديده است.

ذكراين نكته لازم است كه چون ترجمه تفسيرالميزان به صورت دومجموعه 20 جلدى و 40جلدى منتشرشده بهتراست درصورت نيازبه مراجعه به ترجمه الميزان، بر اساس ترتيب عددى آيات قرآن به سراغ جلد موردنظر خود، صرف نظراز تعداد مجلدات برويد.

و مقدر بود كه كار نشر چنين مجموعه آسمانى در مؤسسه اى انجام گيرد كه با ه__دف نش__ر مع__ارف ق__رآن ش__ري_ف، به صورت تفسير، مختص نسل جوان،

(20) اصحاب كهف و لقمان حكيم

تأسيس شده باشد، و استاد مسلّم، جن__اب آق_اى دكت_ر محم__د بيستونى، اصلاح و تنقي__ح و نظ__ارت هم__ه ج__انب_ه بر اين مجم__وعه ق_رآنى شريف را به عه__ده گي__رد.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان با ابتكار و سليقه نوين، و به منظور تسهيل در رساندن پيام آسمانى قرآن مجيد به نسل جوان، مطالب قرآنى را به صورت كتاب هايى در قطع جيب__ى منتش__ر مى كن__د. اي__ن ابتك__ار در نش__ر همي__ن مجل__دات ني__ز به كار رفته، ت__ا مط__الع__ه آن در ه__ر ش__راي__ط زم__ان__ى و مك__انى، براى ج__وانان مشتاق فرهنگ الهى قرآن شريف، ساده و آسان گردد...

و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست، و آنچه انج__ام

ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست !

و صلوات خدا بر محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين

مقدمه مؤلف (21)

وظيفه الهى بودند، و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او، و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را نيز در مسي__ر شن__اخت اس_لام واقعى پرورش دادن_د!

ليله قدر سال 1385

سيد مهدى حبيبى امين

(22) اصحاب كهف و لقمان حكيم

كهف و لقمان حكيم

چني__ن كسى از حق تجاوز مى كن_د، بلكه امور دقي__ق و غير مطاب__ق با واق__ع را استخراج مى كند، و اى بسا سرانج__ام كارش در مسائ__ل عقلى به الح__اد و فساد عقيده، و احيانا به جنون سوفسطائى بكشد، و در مسائل شرعى به وسواس بيانجامد.)

خداوندتعالى مى فرمايد:

- به لقمان حكمت داديم كه خدا را سپاس دارد و شكر بگذارد، و چون شكر عبارت است از به كار بستن هر نعمتى در جاى خودش به طورى كه نعمت ولى نعمت را بهتر وانمود كند، و اين حكمت دادن به لقمان، لقمان را وادار كرد تا اين مراحل را در شك__ر طى كند، پس در حقيق_ت حكمت دادن به او مستل_زم امر به شكر نيز هست.

در ادامه آيه بى نيازى خدا را بدين شكل مى رساند كه فائده شكر تنها به خود شاكر عاي_د مى شود، هم چنان كه ضرر كفران هم به خود كفران كننده عايد مى گردد، نه به خدا!

لقمان و حكمت هاى الهى او (25)

مواعظ لقمان به پسرش

خ_داون_د متع_ال سف_ارشاتى را كه لقمان به پسر خود مى كرد و او را موعظه مى نمود، در قرآن كريم چنين نقل كرده است:

«اى پسرم! به خدا شرك مورز، كه شرك ستمى است بسيار عظيم!» (با توجه به اين كه عظمت هر عملى به عظمت اثر آن است، و عظمت معصيت به عظمت كسى است كه نافرمانى او مى شود، بنابراي_ن بزرگ ترين گناهان نافرمانى خداست،)

قرآن كريم به دنبال موعظه فوق به عنوان جمله معترضه، اشاره به شكر و سپاس ف_رزن_د از پ__در و م___ادر مى كن_د و مى فرماي__د:

(26) اصحاب كهف و لقمان حكيم

«انسان را در م__ورد پ___در و م__ادرش،

و مخصوصا

م_ادرش ك_ه ب_ا ن_ات_وانى روزاف_زون ح_امل__ه وى شد،

و از شير بريدنش تا دوسال طول كشيد:

سف___ارش ك____ردي____م و گفت___ي_____م:

- مرا و پدر و مادرت را سپاس دار كه سرانجام به سوى من است!»

قرآن كريم در داخل همين جمله معترضه اشاره به يك نكته اساسى ديگر مى كند كه اگر پدر و مادر به تو اصرار كنند كه چيزى را كه علم بدان ندارى و يا حقيقت آن را نمى شناسى شريك من بگي__رى، اطاعتشان مكن! و براى من شريكى مگير!

قرآن مجيد سپس مى فرمايد:

- بر انسان واجب است كه در امور دنيوى نه در احكام شرعى كه راه خداست، با پدر و

مواعظ لقمان به پسرش (27)

مادر خود به طور پسنديده و متعارف مصاحبت كند، نه به طور ناشايست، و رعايت حال آن دو را نموده و با رفق و نرمى با آن ها رفتار نمايد، و جفا و خشونت در حقشان روا ندارد، و مشقاتى كه از ناحيه آنان مى بيند، تحمل كند، چون دنيا بيش از چند روزى گذرا نيست، و محروميت هائى كه از ناحيه آن دو مى بيند، قابل تحمل است: به خلاف دين، كه نبايد به خاطر پ_در و م_ادر از آن چش_م پوشي_د، چون راه سع__ادت ابدى است. پس اگر پدر و مادر از آن هائ_ى باشن_د ك_ه ب_ه خ_دا رج_وع دارن_د ب_اي_د راه آن دو را پي_روى كن_د و گرن__ه راه غي_ر آن دو را، كه با خ_دا اناب__ه دارن_د.

- و ع_____اقب__ت ب__ازگش___ت ب___ه س__وى خ____داس___ت،

- و خدا از اعمالى كه انسان ها مى كنند خبرشان خواهد داد.

اگر آن عمل كه انجام داده اى، چ_ه خي_ر و چ_ه ش_ر،

از ك_وچك_ى ه__م سن_گ ي__ك دان_ه خ__ردل باش___د،

و هم_ان ك_وچك در شك_م صخ_ره اى، و ي_ا در ه__ر مك_ان_ى از آسم__ان ه__ا و زمي__ن ب_اش_د، خ_دايش ب_راى حس_اب حاض_ر خواه_د ك_رد، ت_ا ب_ر طبق آن ج_زا ده__د، چ__ون خ__دا لطي_ف اس__ت،

و چيزى در شكم و اعماق آسمان ها و زمين و دريا از علم او پنهان نيست، و علم او به تمامى پنهان ه_ا نيز احاطه دارد،

معاد و حضور اعمال براى حساب (29)

و خبي__رى است كه از كن__ه موجودات باخب__ر است.

ق__درت و شهام_ت نفس است!

ش___ده ك__ه ف____رم_____ود: - اى هش_ام! خ__داى تع_ال_ى ك_ه ف_رم_وده «به درستى كه به لقمان حكمت داديم،» منظور از حكمت، فه_م و عق_ل اس_ت.

2 - از اب_ن عم_ر نق_ل ش_ده ك_ه گفت از رس_ول خ_دا صلى الله عليه و آله شني_دم ك_ه ف_رم__ود: - به حق مى گويم كه لقمان پيغمبر نبود ولكن بنده اى بود كه بسيار فكر مى كرد و يقين خوبى داشت، او خدا را دوست مى داشت. خدا هم او را دوست مى داشت، و به دادن حكمت بر او منت نهاد!

(34) اصحاب كهف و لقمان حكيم

روزى لقمان وسط روز خوابيده بود كه ناگهان ندائى شنيد:

- اى لقمان آيا مى خواهى خدا تو را خليفه خود در زمين بكند، يا بين مردم به حق حكم كنى؟ لقمان صدا را پاسخ داد كه اگر پروردگارم مرا مخير كند، عافيت را مى خواهم و بلاء را نمى پذيرم، ولى اگر او اراده كرده كه مرا خليفه كند، سمعا و طاعتا! براى اين كه ايمان و يقين دارم ك_ه اگ_ر او چنين اراده اى ك_رده ب_اش_د، خ_ودش ي_اريم ك_رده و از خطا حفظ خواهد كرد!

ملائك_ه، ب_ه ط_ورى ك_ه لقم_ان ايش_ان رانمى دي_د، پرسيدند،

- اى لقمان چرا؟ گفت: براى اين كه هيچ تكليفى دشوارتر از قضاوت و داورى نيست، و ظلم آن را از هر سو احاطه مى كند. اگر در داورى راه صواب رود كه اميد نجات دارد، نه يقين به آن، ولى اگر ره خطا رود راه بهشت را عوضى رفته است. و اگر انسان در دنيا

لقمان و نصايح او در روايات اسلامى (35)

ذليل و بى اسم و رسم باشد ولى در آخرت شريف و آبرومند، بهتر است از اين كه در دنيا شريف و صاحب

مقام باشد، ولى در آخرت ذليل و بى مقدار، و كسى كه دنيا را بر آخرت ترجيح ده_د دنيايش از دست مى رود و ب_ه آخ_رت ه_م نم_ى رس_د.

ملائكه از منطق نيكوى او تعجب كردند. لقمان به خواب رفت و در خواب حكمت به او دادند، و چون برخواست سخنان حكمت آميز از زبانش مى جوشيد.

لقم__ان ب__ا حك_م_ت خ__ود ب__راى داود وزارت م_ى ك__رد. روزى داود ب__ه او گف_ت:

- اى لقمان خوشا به حالت كه حكمت را به تو دادند، و بلاى نبوت را هم از تو گرداندند!

3 _ از ابوهريره نقل شده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله ف_رم_ود: لقم_ان اه_ل حبش_ه ب_ود.

4 _ حماد گفت: از امام صادق عليه السلام سراغ لقمان را گرفتم كه چه كسى بود؟ و

(36) اصحاب كهف و لقمان حكيم

حكمت_ى ك__ه خ___داون__د متع__ال ب__ه او ارزان__ى داش_ت، چگ__ون__ه ب__ود؟ ف__رم__ود:

- آگاه باش كه به خدا سوگند حكمت را به لقمان به خاطر حسب و دودمان و مال و فرزن__دان و يا درشتى در جس__م و زيبائى در رخس__ار ندادند، ولكن او مردى بود كه در ب__راب__ر امر خ__دا سخت نيرومن__دى به خ__رج مى داد و به خاط__ر خ__دا از آن چه خ__دا راض_ى نبود، دورى مى ك__رد!

- لقمان مردى ساكت و فقيرالاحوال بود، نظرى عميق و فكرى بسيط و ديدى تيزبين داشت. او همواره مى خواست تا از عبرت ها غنى باشد. او هرگز در روز نخوابيد، و هرگز كس_ى او را در ح_ال ب_ول و غ_اي_ط ي_ا غس_ل ن_ديد، بس كه در خودپوشى مراقبت داشت.

- نظرش بلند و عميق بود و مواظب حركات و سكنات خويش بود، و هرگز از ديدن يا

لقمان و نصايح او در روايات

اسلامى (37)

شنيدن چيزى نخنديد، چون مى ترسيد گناه باشد. او هرگز خشم گين نشد، و با كسى مزاح نكرد، و چون چيزى از منافع دنيا عايدش مى شد اظهار شادمانى نمى كرد، و اگر از دست مى داد، اظهار اندوه نمى نمود.

- خدا به لقمان حكيم فرزندانى بسيار مرحمت ف_رم_ود،

ولكن بيشتر آن ف_رزن_دان را از دس_ت داد و بر مرگ اح_دى از ايش_ان گ_ري__ه نكرد.

- لقمان هرگز از دو نفر كه نزاع و كتك كارى داشتند، نگذشت مگر آن كه بين آن دو را اص_لاح ك_رد، و از آن دو عب_ور نك_رد مگ_ر وقت_ى ك_ه دوست دار يك ديگر شدند، و هرگز سخن نيكو از احدى نشنيد مگر آن كه تفسيرش را پ_رسي_د ك_ه اين سخن از ك_ه شنيدى؟

(38) اصحاب كهف و لقمان حكيم

- لقمان بسيار با فقها و حكما نشست و برخاست مى كرد. و به ديدن قاضيان و پادشاهان و صاحبان منصب مى رفت، قاضيان را تسليت مى گفت و برايشان ن_وح_ه س_رائ_ى مى ك_رد، ك_ه خ_دا ب_ه چنين ك_ارى مبتلايشان ك_رده است. ب_راى س_لاطي___ن و مل_وك اظه_ار دلس___وزى و ترح__م مى نم__ود كه چگ__ونه به ملك و سلطن___ت دل بست___ه ان___د، و از خ_دا بى خب_ر ش____ده ان_د.

_ لقمان بسيار عبرت مى گرفت، و طريقه غلبه بر هواى نفس را از ديگران مى پرسيد، و ياد مى گرفت، و با آن طريقه همواره با هواى نفس خود در جنگ بود، و از شيطان احتراز مى جست، و قلب خود را با فكرت و نفس خود را با عبرت، مداوا مى كرد. او هرگز سفر نمى كرد مگر به جائى كه برايش اهميت داشته باشد، به اين جهات بود كه خدا

لقمان و نصايح او در روايات اسلامى (39)

حكمتش داد و عصمتش ارزانى فرمود... .

(1)

پسرش (45)

اشعار در سياق آيه فوق الذكر به چشم مى خورد و مى فهماند كه نزول اين آيات براى تفصيل قضيه است، كه قرآن مجيد آن را با عبارت: «نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ،» (13/كهف) ش____روع مى كن__د، يعن__ى م__ا داست__ان آن ه__ا را ب__راى ت__و به ح__ق مى خ__واني__م!

- يك روز يا پاره اى از روز...!

چ__ه ق__در ب__ر حس____اب س___ال ه__ا در زمي_____ن خ__وابي__دي_____م؟

(58) اصحاب كهف و لقمان حكيم

گويند:

از ايش_ان س__ؤال م_ى ش__ود چن___د س___ال در زمي_ن م___ان___دي__د؟

گويند: به سال نكشيد بلكه يك روز يا پاره اى از يك روز مانديم!

ق_رآن مجي_____د م_ى ف_رم_اي_د:

«روزى كه وعده الهى را مى بينند چنين به نظرشان مى رسد كه در زمين مكث نكردند مگر س__اعتى از روز را!» (25 / احقاف)

پس آيت اصحاب كهف يك پيشامد نوظهور و عجيبى نيست بلكه مانند ساير آيات الهى داستانى است كه همه روزه، تا شب و روزى هست، تكرار مى شود!

گويا خداى تعالى رسول گرامى خود را خطاب كرده و مى فرمايد كه تو متوجه نشدى كه اشتغال مردم به دنيا و ايمان نياوردنشان به اين داستان به خاطر اشتغال و

موضوعيت تاريخچه اصحاب كهف (59)

تعلق خاطرى است كه به زينت هاى زمين دارند، خود آيتى است نظير آيت خوابيدن اصحاب كهف در غار و به همين جهت اندوه ناك شدى تا حدى كه خواستى از غصه خودت رابكشى،و خيال كردى كه داستان اصحاب كهف يك داستان استثنائى و نوظهور و عجيب است، و حال آن كه اين داستان عين داستان زندگى م_ردم دني_اپ_رست است! (1)

(به طورى كه گفته شده) داستان و سرگذشتشان در سنگ نبشته اى در آن ناحيه پيدا شده است، و يا در موزه سلاطين ديده شده است، و به همين جهت اصحاب رقيم يعنى اصحاب نوشته شدگان، ناميده شدند.

ب_رخى گفت_ه ان_د: رقي_م ن_ام ك_وهى در آن ن_احي_ه ب_وده ك_ه غ_ار م_زب_ور در آن ق_رار داشت_ه است، و ي_ا ن_ام وادى اى ب_وده ك_ه ك_وه م_زب_ور در آن ج_ا ب_وده است، و ي_ا ن_ام شه_رى ب_وده و اصح_اب ك_هف اه_ل آن شه_ر ب_وده ان_د، و ي_ا ن_ام سگى ب_وده

وجه تسميه اصحاب كهف و رقيم (61)

ك_ه همراه آن__ان به غار درآم__ده اس__ت. (از اين پن__ج قول فقط ق__ول اول مؤي__د دارد.)

بعضى ديگر گفته اند كه اصحاب رقيم مردمى غير از اصحاب كهف بوده اند و داستان ديگرى دارند كه خداى تعالى داستان آن ها را با اصحاب كهف يك جا ذكر فرموده است، ولى تفصيل داستان آن ها را نفرموده است. (ولى اين قول از روش بيان قرآن و كلام خداى تعالى بسيار بعيد است!) (1)

دين ت_وحي_د و مخ_الفت كيش ايش_ان اص_رار ورزد او را به بدترين وجهى به قتل برسانند!

قهرمانان اين داستان افرادى بودند كه با بصيرت به خداى تعالى ايمان آورده بودند، و خداى تعالى هم هدايتشان را زيادتر كرده، و معرفت و حكمت بر آنان افاضه فرم__وده و با آن ن__ورى كه ب__ه ايش__ان داده ب_ود، پي__ش پايش_ان را روشن ساخته، و ايمان را با دل هاى آنان گره زده بود.

خلاصه داستان اصحاب كهف در قرآن (63)

آنان فكر كردند اگر در ميان اجتماع بمانند جز اين چاره اى نخواهند داشت كه با سيره اهل شهر سلوك نمايند، و حتى يك كلمه از حق به زبان نياورند، و از اين كه مذهب شرك باطل است، چيزى نگويند، و به شريعت حق نگروند. و آنان تشخيص دادند كه بايد بر دين توحيد بمانند و عليه شرك قيام كنند و از مردم كناره گيرى نمايند. چه اگر چنين كنند و به غارى پناهنده شوند بالاخره خداى سبحان راه نجاتى پيش پايشان قرار مى دهد. با چنين يقينى آنان قيام نمودند و در ردگفته هاى قوم و اقتراح و تحكم آنان گفتند:

«پ_روردگ__ار م__ا، پ__روردگ__ار آسم__ان ه__ا و زمي_ن اس_ت!

ما هرگز جز او پروردگارى نمى خواهيم، وگرنه باطل گفته ايم !

اينان، قوم ما كه غير خدا خدايان گرفته اند، چرا در مورد آن ها دليل روشنى نمى آوردند؟

(64) اصحاب كهف و لقمان حكيم

راست__ى ستم گرت__ر از آن كس كه دروغ__ى درباره خ__دا ساخت_ه باش_د، كيست؟»

آن گ_اه پيشنه_اد پن_اه ب_ردن ب_ه غ_ار را پيش كشي___ده و گفتن__د:

«پس س__وى غ__ار برويد تا پروردگارت__ان رحمت خوي__ش بر شم__ا بگست__رد، و ب__راى شم___ا در ك_ارت___ان گش_اي__ش ف_راه____م كن____د!»

آن گاه داخل غار شده و در گوشه اى از آن قرار گرفتند،

و در حالى كه سگشان دست و ذراع خود را در زير چانه گست_رده بود، خداى خود را خواندند، چون به فراست ايمان فهمي_ده ب_ودن_د ك__ه خ__دا نج_اتش_ان خواهد داد، لذا عرض ك_ردن_د:

«رَبَّنا اتِنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَ هَيِّى ءْ لَنا مِنْ اَمْرِنارَشَدا!» (10 / كهف)

خداى تعال__ى دعايشان را مستجاب نمود و سال هائى چند به خوابشان كرد، در حالى كه سگشان نيز همراهشان بود.

خلاصه داستان اصحاب كهف در قرآن (65)

پس از آن روزگارى طولانى كه سيصد و نه سال باشد دوباره ايشان را سر جاى خودشان در غار زنده كرد تا بفهماند چگونه مى تواند از دشمنان محفوظشان بدارد، لاجرم همگى از خواب برخاستند و به محضى كه چشمشان را باز كردند. آفتاب را ديدند كه جايش تغيير كرده بود، مثلاً اگر در هنگام خواب از فلان طرف غار مى تابيد حالا از طرف ديگ_رش م_ى ت_اب_د. البت_ه اي_ن در نظ_ر ب_دوى ب_ود ك_ه هن_وز از خستگ_ى خ_واب اث_رى در ب_دن ه_ا و دي_دگ_ان ب_اقى ب_ود، يكى از ايشان پرسيد:

- رفقا چطور خوابيديد؟ گفتند:

- ي_ك روز ي__ا پ__اره اى از روز!

و اين را از همان عوض شدن جاى خورشيد حدس زدند، و ترديدشان هم از اين بود كه از عوض شدن تابش خورشيد نتوانستند ب_ه يك ط_رف تعيين كنن_د. يكى ديگ_ر گفت:

(66) اصحاب كهف و لقمان حكيم

- پروردگارتان داناتر است به مدت خوابتان! و سپس اضافه كرد:

- يكى شان را با اين پولتان به شهر بفرستيد تا بنگرد طعام كدام يكيشان پاكيزه تر است و خوردنى از آن جا برايتان بياورد! رعايت كنيد شخصى را كه مى فرستيد در رفتن وبرگشتن و خريدن طعام كمال احتياط و دقت را

به خرج دهد كه احدى از سرنوشت شما خبردار نشود، زيرا اگر بفهمند كجائيد سنگ سارتان مى كنند و يا به ملت خود بازتان مى گردانند كه ديگر هرگز نجات پيدا نخواهيد كرد!

اين جريان آغاز صحنه اى است كه بايد به فهميدن مردم از سرنوشت آنان منتهى گردد، زيرا آن مردمى كه اين اصحاب كهف از ميان آنان گريختند و به غار پناهنده شدند به كلى منقرض گشته اند، و ديگر اثرى از آنان نيست، و خودشان و ملك و ملتشان نابود شده اند، و الان مردم ديگرى در اين شهر زندگى مى كنند كه دين توحيد دارند و

خلاصه داستان اصحاب كهف در قرآن (67)

سلطنت و قدرت توحيد بر قدرت ساير اديان مى چربد، و اهل توحيد و غير اهل توحيد با ه__م اختلاف__ى به راه انداختن__د كه چگونه موض__وع اصحاب كه__ف را توجي__ه كنن__د.

اهل توحيد كه معتقد به معاد بودند ايمانشان به معاد محكم تر شد، و مشركين كه منكر معاد بودند با ديدن اين صحنه مشكل معاد برايشان حل شد، و غرض خداى تعالى از برون انداختن راز اصحاب كهف هم همين بود!

آرى وقتى فرستاده اصحاب كهف از ميان رفقايش بيرون آمد و داخل شهر شد تا به خيال خود از هم شهرى هاى خود كه ديروز از ميان آنان بيرون شده بودند، غذائى بخرد، ولى وقتى وارد شهر شد شهر ديگرى ديد كه به كلى وضعش با شهر خودش متفاوت بود، و در همه عمرش چنين وضعى نديده بود. به علاوه، مردمى را هم ديد كه غير هم شهرى هاى او بودند. اوضاع و احوال نيز غير آن اوضاع و احوالى بود كه ديروز

(68) اصحاب كهف و لقمان حكيم

ديده ب__ود.

هر لحظه

به حيرتش افزوده مى شد، تا آن كه جلو دكانى رفت تا طعامى بخرد و پول خود را به او داد كه اين را به من طعام بده! و اين پول در اين شهر پول رايج سيصد سال قب_ل ب__ود!

گفت گو و مشاجره دكان دار و خريدار در گرفته بود و مردم جمع شدند و هر لحظه قضيه اش روشن تر از پرده برون مى شد، و مى فهميدند كه اين جوان از مردم سيصد سال قبل بوده است، و از همان گمشده هاى آن عصر است كه مردمى موحد بودند، و در مجتمعى مشرك زندگى مى كردند و به خاطر حفظ ايمان خود از وطن خود هجرت و از م_ردم خ_ود گ_وش_ه گي_رى ك_ردن_د، و در غ_ارى رفته و آن جا به خواب فرو رفتند، و گويا در اين روزه__ا خ__دا بي_دارشان ك_رده ب_ود و الان منتظر آن شخصند كه برايشان

خلاصه داستان اصحاب كهف در قرآن (69)

طعام ببرد!

قضي_ه در شهر منتشر شد، جمعيت انبوهى جمع شدند و به طرف غار هجوم بردند و جوان را هم همراه خود برده و در آن جا بقيه نفرات را به چشم خود مشاهده كردند، و فهميدند كه اين شخص راست گفته است، و اين قضيه معجزه اى بوده كه از ناحيه خدا ص_ورت گرفته است.

اصح_اب كه_ف بع_د از بي_دار ش_دنش__ان زي_اد زن__دگ__ى نك_ردن__د، بلك__ه پ__س از كش_ف معج__زه از دني__ا رفتن__د، و اين ج__ا ب__ود ك__ه اخت___لاف م___ردم در گرفت، و م__وحدين ب_ا مشركي__ن شه___ر ب__ه ج__دال ب_رخ__استن__د. مش__ركي_ن گفتن______د:

- بايد بالاى غار ايشان بنيانى بسازيم و به اين مسئله كه چقدر خواب بوده اند كارى نداشته باشيم!

(70) اصحاب كهف و لقمان حكيم

آن_ان ك_ه ب_ه اي_ن معج_زه

و داست____ان اصح____اب كه__ف ب__رخ__وردن___د، گفتند:

- بالاى غارشان مسجدى مى سازيم! (1)

افت___راء بن___دد، كيس___ت؟

اين قسمت از گفت گوى جوانان قبل از پناهنده شدن به غار مملو از حكمت و فهم است. در اين فراز از گفت گوهاى خود خواسته اند ربوبيت ارب_اب بت ه_ا از م_لائك_ه و جن و مصلحين بش_ر را ك_ه فلسف_ه دو خ_دائى، الوهيت ب_ر آن ها قائل بود، باطل سازند، ن_ه ربوبي__ت خود بت ه_ا را كه مشتى مجسمه و تصويرى از آن ارباب و خدايان است... .

با نكاتى كه از آيه فهميده مى شود، معلوم است كه جوانان مزبور مردمى عالم و خداشناس و داراى بصيرت بوده اند، و وعده خداى تعالى كه درباره شان فرمود: «هدايت آنان را زياد كرديم!» در حقشان عملى شده بود.

در ك__لام آن ه_ا علي_رغ_م اختص_ارش، قي__ودى وج___ود دارد ك_ه از تفصيل

(74) اصحاب كهف و لقمان حكيم

نهضت آنان و ج_زئيات آن در ابتداء ام_ر خبر مى ده__د.

عبارت «وَ رَبَطْنا عَلى قُلُوبِهِمْ،» (14 / كهف) فهميده مى شود كه گفتار خود را به عنوان «رَبُّنا رَبُ السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ،» (14 / كهف) از مشركين پنهان نمى داشتند، بلكه ب_ه ط_ور علن_ى در مي_ان آن_ان م_ى گفتن_د، و ب_ه ط_رزى م_ى گفتن_د ك_ه دل شي_ر در آن آب م_ى ش_د، و از وحش__ت دل ه_ا ب_ه ل_رزه درم_ى آم_د و پ_وست ب_دن ه_ا جم_ع مى شد.

اين اظهارات را در ميان جمع دشمنان مى كردند و مى دانستند كه دنبال اظهاراتشان خون ري_زى و ع_ذاب و شكنجه در ك_ار است!

و از عبادت خداى تعالى باز مى داشتند . و حتى از آن استفاده مى شود كه خداپرستان را شكنجه و آزار هم مى كردند و مى كشتند و عذاب مى دادند. حال اين مجلس، مجلس سلطان بود يا مجلسى كه از وزراى سلطان تشكيل مى شده، و يا مجلسى عمومى بوده است، در هر صورت، اين چند جوان بر مى خيزند و علنا مخالفت خود را اعلام مى دارند و از آن مجلس بيرون مى آيند، و از مردم شهر كناره مى گيرند.

در حالى اين قي_ام را كرده ان_د ك_ه در خط_ر عظيمى بودند و از هر سو مردم به ايشان حمله ور ش_ده بودند، چ_ون در آي_ه ش_ريف_ه دارد ك_ه ب_ه غ_ار پن_اهن_ده شدن_د -

(76) اصحاب كهف و لقمان حكيم

«چ__ون از ايش__ان و از آن چ__ه ك__ه ب__ه غي__ر خ__دا مى پرستي__دن__د، كناره گي__رى كردي__د به غار پناهنده شويد!»

ش__رح «بخارى» نوشته

اسامى اصحاب كهف در روايات (79)

كه گفت گو درباره اسامى اصحاب كهف بسيار است ك_ه هيچ يك ه_م مضب_وط و مستن___د و ق__اب__ل اعتم____اد نيس___ت.

اين را ه_م بايد خاطرنشان سازيم كه روايات در داستان اصحاب كهف به طورى كه علماى غرب آن ها را خلاصه نموده اند چهار دسته اند كه در اصل قصه متفق و در جزئيات آن اختلاف دارند:

1 _ روايات سريانى، كه به زبان س_ري_ان_ى ضب_ط ش_ده و از هم_ه ق_دي_م تر آن ه_ا روايتى است كه James of Sarungمت_وف__ى س__ال 521 مي__لادى آورده اس_ت. 2 _ روايت ي_ون_انى، داستان سندش به قرن دهم ميلادى و به شخصى به نام Symeon Meta Phrastos منته_ى مى شود.

3 _ روايت لاتينى، داستان از روايت سريانى آن به وسيله Gregory of Tours

(80) اصحاب كهف و لقمان حكيم

گ__رفت_ه ش___ده اس____ت.

4 _ روايت اس_لام_ى، ك__ه آن ه__ا ني_ز ب_ه همان روايت سريانى منتهى مى شوند.

البته روايات ديگرى در متون تاريخى قبطى ها و حبشى ها و ارمنى ها نيز هست كه همه آن ها به همان اصل سريانى برمى گردد.

اسامى اصحاب كهف در روايات اسلامى از روايت ديگران گرفته شده و چنان كه Gregory گفته بعضى از اين اسامى، اسامى قبل از متدين شدن ايشان بوده است، يعنى قبل از اين كه به دين خدا كه آن روز دين مسيح بوده درآيند و غسل تعميد كنند. البته بعضى نظ_رشان اين است كه اسامى عربى از قبطى گرفته شده و قبط_ى ه_م از سريان_ى گ_رفته است. (1)

1- الميزان، ج 26، ص 132 .

اسامى اصحاب كهف در روايات (81)

آنان را بعد از بيرون شدن از ميانه مردم و اعتزالشان از آنان و از خدايانشان، حكايت مى كند، كه بعضى از ايشان پيشنهاد كرده اند كه داخل غار شوند و خود را از دشمنان دين پنهان كنند .اين كه اين پيشنهاد خود الهامى الهى بود كه به دل آنان انداخت كه اگر چنين كنند خداوند به لطف و رحمت خود با آنان معامله

(82) اصحاب كهف و لقمان حكيم

مى كن__د و راه__ى ك__ه منته_ى ب_ه نج_اتش_ان از زورگ_وئى ه_اى ق__وم و ستم هاى ايشان باش_د، پي_ش پايشان مى گذارد.

اين برداشت از صحبت آنان است ك_ه به طور جزم گفتند:

«پس جاى گيريد در آن غار،

تا بگستراند براى شما پروردگ_ارت__ان از رح__متش،

و آماده كن_د براى شما از كارت_ان م_اي_ه انتف_اع را!»

و نگفتند كه اميد است پروردگارتان چنين كند، و يا شايد پروردگارتان چنين كند. و اين دو مژده كه بدان ملهم شدند، يعنى نشر رحمت و تهيه مرفق، همان دو خواهشى بود كه بع__د از دخول در كه__ف از درگاه خ_داى خود نمودند، و به حكايت قرآن كريم گفتند:

- پروردگار ما، از ج_انب خود رحمت_ى ب_ر م_ا عط_ا ك_ن،

رفتن به غار و كيفيت خواب اصحاب كهف (83)

و ب__راى م_ا در ك__ارم__ان رش___دى مهي____ا ك____ن!

چ_پ بگ__ردد،

(84) اصحاب كهف و لقمان حكيم

و ايشان در فراخنا و قسمت بلندى غارند....»

آيه شريفه فوق محل غار را وصف و تعريف مى كند و مى فهماند كه اصحاب كهف بعد از به خواب رفتن چه وضع_ى داشتن_د. و ام_ا اين ك_ه چط_ور ش_د ك_ه ب_ه خ_واب رفتن_د، و چق_در خ_وابش_ان ط_ول كشي_د، بي_ان نك_رده اس_ت، و اكتف_ا ب_ه هم_ان اشاراتى ك__رده ك___ه در آي__ات قب__ل ب_ود.

- ش__رح آي__ه ف___وق اي__ن اس_ت ك__ه:

- تو مى بينى، و هر بيننده اى هم كه فرض شود از كار آنان خبر داشته باشد، مى بيند آفتاب را كه وقتى طلوع مى كند از طرف غار آنان، به دست راست متمايل مى شود، و در نتيجه نورش به داخل غار مى افتد، و وقتى غروب مى كند، طرف دست چپ غار را قطع مى كند، در نتيجه شعاعش به داخل غار مى افتد، و اصحاب غار در فضاى وسيع

موقعيت جغرافيائى غار (85)

غار قرار دارند كه آفتاب به آنان نمى رسد.

رويشان و پوشيدن لباس هايشان حفظ فرموده است.

- ثالثا، در خ_واب ه_م راحت ب_ودن_د، زي_را ه_واى خ_وابگ_اهش_ان حبس نب_وده است، و ه_م_واره ه_وا در فض_اى غ_ار از ط_رف ش_رق و غ_رب ج_ري_ان داشته، و اصحاب غار ه_م در گ_ذرگ_اه اي_ن گ_ردش ه_وا ق_رار داشت__ه ان_د.

منظ_ور بوده به سر رسد، لذا دنب_ال آي_ه ف_رم_ود:

«ذلِكَ مِ_نْ اياتِ ال_لّ_هِ!» (17 / كهف)

داستان (93)

بود، رحمتى را كه درخواست كردند مقيد به قيد «از ناحيه خودت،» نمى كردند، بلكه مانند ساير دعاهائى كه قرآن مجيد نقل فرموده، مى گفتند: «اتِنا رَحْمَةً!» پس مراد به «رحمت مسئوله» ت_أئي_د اله_ى ب_وده در جائى ك_ه مؤيدى غير او نيست!

از عبارت «اَمْرِنا» وضع خوشان را نشان مى دهند كه به خاطر همان وضع از ميان قوم خود بيرون آمده و فرار كرده اند. حتما آن قوم در تجسس مردم با ايمان بوده اند تا هر جا يافتند به قتل برسانند، و يا بر پرستش غير خدا مجبورشان كنند. و اين عده به غار پناهنده شدند در حالى كه نمى دانستند سرانجام كارشان به كجا مى كشد، و چه بر سرشان مى آيد، و غير از پناهندگى به غار هيچ راه نجات ديگرى نداشتند.

از همين جا معلوم مى شود كه وقتى در دعاى خود گفتند: «خدايا در امر ما رشدى بنما!» هم_ان راه ي_افت_ن و اهت_داء به روزنه نجات منظورشان بوده است.

(94) اصحاب كهف و لقمان حكيم

آي___ه بع______دى داست______ان را چني___ن ت___وصي__ف م__ى كن_____د:

«پس در آن غ___ار س__ال ه__اى مع__دود ب__ه خ____وابش__ان ب__ردي____م.»

از نحوه بيان داستان و عبارات به كار رفته مى توان به نوعى كه به خواب رفته اند و شرايط آن پى برد.

خداوندتعالى مى فرمايد: «فَضَرَبْنا عَلى اذانِهِمْ _ به گوش هاى آنان زديم.» (11 / كهف) يعنى ما خواب را بر گوش هاى آنان مسلط كرديم. اين تعبير نهايت درجه فصاحت را دارد. منى ديگرى هم مى توان كرد، و آن اين است كه مقصود از زدن بر گوش اشاره به آن رفتارى باشد كه مادران هنگام خواباندن بچه هاى خود انجام مى دهند و با كف دست يا با سر انگشت به طور آرام

به گوش بچه مى زنند تا حواسش از همه جا جمع شده و متم_رك_ز شود، و بدين وسيله خوابش ببرد.

تحليل فرازهاى اصلى داستان (95)

پ_س جمل__ه ن_ام برده كناي__ه از اين است كه خداى تعال__ى با شفق__ت و م__دارا آن_ان را به خ_واب برد همان ط__ور كه م__ادر با بچ__ه شيرخ__وار خ__ود عم__ل مى كن_د.

در اين عبارت خداوند تعالى مى فرمايد: «سِني_نَ عَ_دَدا» (11 / كهف) كه به تعبير برخى به معنى «سال هاى داراى عدد» است. برخى ديگر آن را به منظور كثرت سال ها تعبير كرده اند، يعنى سال هاى بسيار آن ها به خواب رفتند. چه بسا عنايت در اين توصيف به اين بوده كه كمى مقدار سال ها را برساند، چون هر چيزى وقتى زياد شد ديگر قابل شمردن نيست، و عادتا آن را نمى شمارند. پس اين كه خداى تعالى فرمود: «سال ه__اى معدود» يعنى ان__دك قابل شم__ارش، مانند آن چه در داستان يوسف فرم___ود: «دَراهِم مَعْ___دُود.»

اگر منظور از اين توصيف به اندك باشد مناسب سياق نيز مى باشد زيرا قبلاً فرمود

(96) اصحاب كهف و لقمان حكيم

كه سرگذش___ت اصحاب كهف امر عجيبى نيست!

از معناى آيه روشن اس__ت كه اصحاب كهف در اين مدت طولانى در خواب بوده اند ن_ه اي__ن ك__ه م__رده باشن__د.

خداوند متعال مى فرمايد:

«آن گ__اه بيدارش__ان كرديم ت_ا ب_داني__م كدام يك از دو دست__ه مدتى را كه درن__گ كرده ان__د بهت__ر مى شمارن__د؟»

معناى هر سه آيه ذكرشده در بالا چنين است:

- وقتى جوانان در غار جا گرفتند، از پروردگار خود در همان موقع درخواست كردند كه پروردگارا به ما از ناحيه خودت رحمتى عطا كن كه ما را به سوى راه نجاتمان هدايت كند، خدا هم ايشان را سال هاى معدودى در غار خوابانيد، و

آن گاه

تحليل فرازهاى اصلى داستان (97)

بيدارشان كرد تا معلوم شود كدام يك از دو طايفه مدت خواب خود را مى داند، و آن را شمرده است.

(منظور از دو طايفه از همان اصحاب كهف است كه با هم اختلاف كردند كه چه قدر خوابيده ان_د.)

اين آيات سه گانه به طورى كه ملاحظه مى شود اجمال داستان اصحاب كهف را ي_ادآورى نموده است، و تنها جهت آيت بودن آن را و غرابت امر ايشان را بي_ان مى كن_د.

آيه اولى اشاره مى كند كه چگونه به غار در آمدند، و در خ__واست راه نج_ات كردند.

آي__ه دوم_ى ب_ه خ_واب رفت_ن آن_ان را در س_ال ه_ائى مع___دود بي_ان ك__رده اس_ت.

آيه سومى به بيدار شدن و اختلافشان در مقدار زمانى كه خوابيدند اشاره نموده است. پس اجمال اين قصه سه ركن دارد، كه هر يك از آيات سه گانه يكى را بيان كرده

(98) اصحاب كهف و لقمان حكيم

است، و بر همي_ن من_وال آي_ات بعدى كه تفصيل داستان را بيان مى كنند، جريان دارند جز اين كه آن آيات مطلب ديگرى را هم اضافه مى كنند و آن پاره اى از جزئيات است كه پس از علنى شدن داستان ايشان رخ داده است .

هدف از به خواب كردن اصحاب كهف اين بوده كه وقتى بيدار مى شوند اختلاف كنند و معلوم شود آي_ا ب_ه ذهن ف_ردى از آن_ان م_ى رس_د ك_ه چ_ه ق_در خ_وابي_ده ان_د ي_ا ن_ه؟

اين مطلب را آيه: «وَ كَذلِكَ بَعَثْناهُم لِيَسْاَئلُوا بَيْنَهُم...،» ايفاد مى كن_د ك_ه ف__رم__وده اس__ت - و ب_دين ت_رتيب بي_دارش_ان ك_ردي_م ت_ا بي_ن خ_ودش_ان س_ؤال كنن_د كه ...! (1)

1- الميزان، ج 26، ص 59 .

تحليل فرازهاى اصلى داستان (99)

ك__ردن اصح__اب كه__ف را بي__ان مى كند و مى فرمايد: هم__ان ط__ورى ك__ه آن ه__ا را روزگ__ارى طولانى به آن صورت عجيب و مدهش، كه خود يكى از آيات ما به شمار مى رود، خوابانديم، همان طور هم ايشان را مبعوث مى كني__م و بي__دار مى س__ازيم، تا از يك__ديگر پ__رسش كنند!

اين تشبيه، و هم چنين اين كه پرسش كردن از يك ديگر را هدف بيدار كردن قرار داده، با در نظر گرفتن دعائى كه در هنگام ورودشان به غار كردند و بلافاصله به خواب

(100) اصحاب كهف و لقمان حكيم

رفتند، خود دلي__ل بر اين است كه اصح_اب كهف براى اين از خواب بيدار شدند كه پس از پ_رسش از يك ديگ_ر حقيقت امر برايش_ان مكش__وف گردد.

اصولاً به خواب رفتن اصحاب كهف در اين مدت طولانى براى همين منظور بوده است.

اصحاب كهف مردمى بودند كه كفر بر اجتماعشان استيلا يافته بود و باطل در ميان آنان غلبه كرده بود، و زورگوئى اقويا از هر سو مردم را احاطه كرده و سپاه يأس و نومي_دى از ظه_ور كلم_ه حق، و آزاد ش_دن اه_ل دي_ن، ب_ر دل ه_اى آن_ان ي_ورش ب_رده ب_ود، و حوصله ها از ط__ول كشي__دن عم_ر باطل و نيامدن دوران ظهور حق سرآمده ب_ود، و مى خواستند دچ__ار ش_ك و ت_ردي_د ش_ون_د، ك_ه خ_داى تع_ال_ى نج_اتش_ان داد، و بع_د از آن ك_ه وارد غ_ار ش_دن_د از خ__دا درخ__واست رحمت_ى از جانب او كردند و اهتدائ_ى آماده نسبت به امر خود خواستند كه هر چه زودتر از اين دو دلى و سرگردانى

هدف از خواب رفتن و بيدار شدن اصحاب كهف (101)

نجات يابند و خداوند هم دعايشان را مستجاب كرد، و اين طور هدايتشان نم__ود!

ه_م چنان كه آن شخص را كه از خرابه دهى

مى گذشت و ن_اگهان اين سؤال به نظرش رسيد كه آيا خداى تعالى بار ديگر اينان را زنده مى كند؟ و آيا چنين چيزى ممكن اس_ت؟

خ_داى تع_الى ب_راى اي_ن ك_ه از آن س_رگ_ردان_ى نج_ات__ش بخشد، او را براى ص___د س__ال بمي__ران_د و مج__ددا زن_ده اش ك__رد.

عمر رفته خود نظر بيفكنند روشن مى شود، و مى فهمند آن هفتاد سالى كه پشت سر گذاشته و آن حوادث شيرين و تلخى را كه ديده، گوئى يك رؤيا بوده كه در خواب و چرت خود ديده است. او مشاهده مى كند كه گويا همين ديروز بوده ك_ه درست زب_ان ب_از نكرده بود !

چيزى كه هست، مستى هوى و هوس و سرگرمى و بازى با امور مادى دنيوى نمى گذارد آنان متوجه حق گ_ردند، و پس از تشخيص حق آن را پيروى كنند!

لك_ن ب_راى خ_دا روزى اس_ت ك_ه در آن روز اي_ن ش_واغ_ل ديگ_ر آدم_ى را ب_ه خ_ود س_رگ_رم نم_ى كن_د، و اي_ن دني_ا و زرق و ب_رق آن آدم_ى را از دي_دن ح_ق ب_از نمى دارد، و آن روز م_____رگ اس_ت، ه__م چن___ان ك___ه عل__ى عليه السلام ف__رم___وده:

- مردم در خوابند تا بمي_رن_د،

(104) اصحاب كهف و لقمان حكيم

- وقتى مردند بيدار مى شوند!

روز ديگرى نيز هست كه خداوند سبحان در آن روز بساط دنيا و زندگى اش را بر مى چيند و با فرمان قضاءش بش_ر را ب_ه س_وى انقراض سوق مى دهد.

بنابراين معلوم مى شود كه چرا «پرسش بين خود» هدف از بيدار شدن آنان قرار گرفته است!

خواب هاى ط_ولان_ى ب_راى آدم دست م_ى ده_د در خ_ود دي_ده، و ل_ذا ح_داق_ل ب_ه شك افت_اده و پ_رسي_ده ك_ه - چ_ه ق_در خوابيده ايم!

در جواب او مردد شدن_د و گفتند:

- ي___ك روز ي__ا قسمت_ى از روز!

گويا اين ترديدى كه در جواب از خود قائل شدند، بدين جهت بود كه ديده اند جاى آفتاب تغيير كرده است. مثلاً اگر صبح به خواب رفته بودند، وقتى بيدار شده اند ديده اند كه آفتاب در وسط آسمان و يا اواخر آن است، و آن گاه شك كرده اند در اين كه در اين

(106) اصحاب كهف و لقمان حكيم

بين شبى را هم در خواب گذرانده اند يا نه؟ تا در نتيجه خوابشان يك روز طول كشيده باشد، و يا چنين نبوده است؟ و در نتيجه پاره اى از روز را در خواب بوده اند. و بدين جهت جواب خود را با ترديد دادند كه يا يك روز در خواب بوده ايم و يا پاره اى از يك روز! به ه_ر ح_ال ج_واب_ى ك_ه دادن_د ي_ك ج___واب است!

گفتن_د:

_ پروردگار شما بهتر مى داند كه چه قدر خوابيده ايد!

گويندگان جمله فوق در مقام معرفت و خداشناسى از گويندگان جمله «يك روز يا قسمتى از روز را خوابيده ايم،» جلوتر بوده اند. مقصود آن ها از گفتن جمله «خدا مى داند...،» تنها اظهار ادب نبوده است، بلكه آن ها به يكى از معارف توحيد آشنائى داشته اند وگرنه ممك_ن ب_ود بگ_وين_د: «پ_روردگ_ار ما بهت_ر مى دان_د كه چه ق_در خ_وابي_ده اي_م،» آن وقت اين

اولين سؤال: چه قدر خوابيده ايم؟ (107)

دست_ه آن عده اى نمى بودند كه خداى تعالى درباره شان فرمود: «آنان را مبعوث كرديم تا بدانيم كدام طايفه بهتر تشخيص مى دهندكه چه قدر خوابيده اند!» براى اين كه صرف اظهار ادب ملازم با بهتر تشخيص دادن نيست،

و اظهار ادب كردن غير تشخيص دادن و گفتن است.

كه فرمود «سنگ سار مى كنند» معنايش كشتن با سنگ است، كه بدترين كشتن هاست، زيرا علاوه بر كشتن منفوريت و مطروديت كشته را هم همراه دارد. و در اين كه خصوص رجم را از ميان همه اقسام قتل اختيار نمود، خود مشعر بر اين است كه

(110) اصحاب كهف و لقمان حكيم

اهل شهر عموما با اصحاب كهف دشمنى داشتند، زيرا اينان از دين آنان بيرون آمده اند با حرص عجيبى مى خواهند با ريختن خون ايشان دين خود را يارى كنن_د. بنابراين اگر دستشان به ايشان برسد بى درنگ خونشان را مى ريزند، و چون همه افراد مى خواهند در اي__ن كار شركت جوين__د، لاجرم جز با سنگ س__ار كردن اين غرض ميسر نمى شود.

نخواهيد شد!» كاملاً مشخص مى گردد كه به چه دليل اين همه پافشارى در احتياط از مقابله با مردم داشتند، چون اين برگشت به شهر براى خريد غذا احتمال داشت آن ها را لو دهد، و دانسته و

(112) اصحاب كهف و لقمان حكيم

فهميده خود را در معرض كفر قرار دهند، كه اين از نظر خداى تعالى بخشودنى نيست. اگر آن ها خود را به مردم عرضه مى كردند، و يا آن ها را به نحوى به مخفى گاه خود راهنمائى مى كردند خود را به اختيار گرفتار كفر و شرك مى كردند، و عذرشان موجه نمى شد، و خداون_د آن ها را نمى بخشيد!

داد.

(114) اصحاب كهف و لقمان حكيم

هم___ه اين ه_ا م_راتب اخ_وت و ب_راب_رى و ادب آن_ان را مى رس_ان_د.

مراتب خي_رخ_واهى آن_ان نسب_ت ب_ه يك ديگ_ر را آي_ه «دقت كنيد كه چه كسى غذاى پاكيزه تر دارد،» مى رساند و جمله «اگر آن ها بر شما دست يابى داشته باشند،» شفق__ت و مهربانى آن__ان را نسب__ت به يك ديگر مى رسان__د، كه چه قدر نسبت به نفوس__ى كه داراى ايم_ان بودن_د، و براى آن نف_وس ارزش قائ_ل بودند.

بع__د از آن ك__ه دلال__ت الهيه و حجت او به دس__ت آم__د، خداون__د همه ش__ان را قبض روح ك__رد، پ__س، بع__د از بي_دار ش_دن بي_ش از چن_د ساع_ت زن_ده نم__ان__دن__د.

مرگ اصحاب كهف و بناى مسجد يادبود آن ها (117)

اين ق_در زن_ده ب_ودن_د ت_ا شبه_ه ه_اى م_ردم در ام_ر قي_امت ب_رط_رف گ__ردد، بعد از آن هم_ه م_ردن_د، و م_ردم گفتن_د: بن_ائى ب_ر غ_ار آن_ان بس_ازي_د، ك_ه پروردگارشان اعلم است! از اين كه گفتند: «پرودرگارشان اعلم است!» اشاره است كه اين كه جمعيت وقتى آنان را در غار ديدند باز بين خود اختلاف كردند و اختلافشان هر چه بود بر سر امرى مربوط به اصحاب كهف بود، زيرا كلام، كلام كسى است كه از علم يافتن به حال آنان و كشف حقيقت حال مأيوس باشد. گويا بعضى از دي_دن آن صحن_ه شبهه شان نسبت به قيامت زايل گشته و آرامش خاطر يافتند، ولى بعض ديگر آن طور كه بايد و شايد قانع نشدن__د، لذا طرفين گفتند: بالاخ__ره حرف ما يا حرف شم__ا هر كدام كه باش__د بهتر اس__ت ديوارى بر آن__ان بكشي__م كه مستور باشن__د، خدا به ح__ال آنان آگاه ت__ر است!

(118) اصحاب كهف و لقمان حكيم

يقين پيدا نكرديم، پروردگار آنان به حال آنان داناتر است!

م_وح_دي_ن گفتن__د: - ام_ر ايش_ان ظ_اه_ر ش_د و آيت آن_ان روش_ن گ_ردي_د، و م_ا ب_ه همي_ن آيت اكتف_اء كرده و ايم_ان مى آوريم و بر بالاى غار آنان مسجدى مى سازيم كه هم

مرگ اصحاب كهف و بناى مسجد يادبود آن ها (119)

خداى سبحان در آن عبادت شود و هم تا آن مسجد هست نام اصحاب كهف هم زنده بماند، تا ب_دانن_د وع_ده خ_دا ح__ق اس__ت، يعن_ى مسئل_ه قي_امت و مع_اد حق است!»

اعتقاد داشته كه روح بعد از مفارقت از بدن دوباره در روز قيامت به بدن ها باز مى گردد. ولى طايفه ديگر مشرك بودند و مى گفتند كه روح اصلاً مغاير بدن است و در هنگام مرگ از بدن جدا مى شود ولكن به بدن ديگرى مى پيوندد. اين عقيده عموم وثنى هاست كه آدمى با مرگ دست خوش بطلان و نابودى نمى گردد بلكه به بدن ديگرى

ارتباط موضوع خواب اصحاب كهف با موضوع قيامت (121)

ملحق مى شود، و اين همان عقيده «تناسخ» است.

پس در چنين عصرى حدوث حادثه اى جاى هيچ شك و ترديدى باقى نمى گذارد كه اين داستان آيتى است الهى كه منظور از آن از بين بردن شك و ترديد دل هاست در خصوص ام_ر قي_امت، و منظ_ور آوردن آيت_ى اس_ت ت_ا بفهمن_د ك_ه آن آي_ت ديگ_ر (قيامت) نيز ممكن است و هيچ استبعادى ن_دارد!

از همين جاست كه در نظر قوى مى آيد، كه اصحاب كهف بعد از چند ساعتى كه مردم از حال آنان واقف شدند، از دنيا رفته باشند، و منظ__ور خ__داى تع__الى همين ب__وده باش__د، كه آيت__ى از خود نشان دهد و دهان به دهان در بين بشر منتشر شود تا درب__اره قي__ام__ت تعج__ب و استبع___اد نكنن_د!

(122) اصحاب كهف و لقمان حكيم

«بِيَ__ع» و «صل__وات» ق__رار داده است. (1)

1- المي______________زان، ج 26، ص 84 .

دليل ذكر موضوع مسجد يادبود (123)

به تعداد آن ها دان_ات_ر اس_ت و ج_ز ان_دكى شم_اره ايش_ان را ن_دانن_د!» در اين آيه به رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمان مى دهد كه درباره عدد اصحاب كهف صحيح ترين نظريه را اعلام بدارد، و آن اين است كه خدا به عدد آن ها داناتر است. در اين كلام دلالتى است بر اين كه بعضى از كسانى كه با رسول خدا صلى الله عليه و آله مخاطب به اين خطاب (پروردگارم به تعداد آن ها داناتر است،) بودند، اطلاعى از عدد آنان داشته اند. از اين كلام چنين به نظر مى رسد كه آن عده كمى كه قضيه را مى دانستند از اهل كتاب بوده اند.

س_ه ق_ولى ك_ه درب__اره ع_دد اصح_اب ك_هف ارائ_ه ش_د در عه_د رس_ول اللّه صلى الله عليه و آله مع_____روف ب__وده اس__ت.

(126) اصحاب كهف و لقمان حكيم

معناى آيه اين است كه:

- وقتى پروردگار تو داناتر به عدد ايشان است، و اوست كه داستان ايشان را براى تو بيان كرده است، پس ديگر با اهل كتاب درباره اين جوانان محاجه مكن مگر محاجه اى كه در آن اصرار نباشد،و يامحاجه اى كه حجت آنان رااز بين ببرد،واز هيچ يك ازآنان درباره عدداين جوانان نظريه مخواه،پروردگار تو برايت بس است. (1)

«بگو خدا داناتر است كه چه مدت خوابيده اند!»

آن گاه اضافه كرده است:

«بخ_وان آن چ__ه ب__ر ت__و وح_ى م_ى ش__ود....»

(128) اصحاب كهف و لقمان حكيم

و سپ_س ف_____رم___وده:

«بگو اين حق از جانب پ_روردگ_ارت_ان است!»

و ج__ز در جمله م__ورد بحث ع__دد سال هاى مك__ث ايشان را بي__ان نكرده است، پس ب__ا اي__ن ك__ه در جمل__ه مزب__ور عدد نام ب__رده را معل__وم ك__رد، دوب_اره فرم__ود:

«بگ__و خدا دانات__ر اس__ت به م__دت خ__واب آن ه__ا!» خ__ود اشاره به اي__ن است كه ع__دد نام ب_رده صحيح است!

آي__ه فوق مى فرم__اي__د:

«و در غ_ارش_ان س_ى ص_دس_ال ب_ه س_ر ب_ردن_د، و ن_ه س___ال ب_ر آن اف_زودن___د!» در اضافه كردن نه سال به سى صدسال چنين اشاره مى كند كه اصحاب كهف سى صد سال شمسى در غار بوده اند. چون تفاوت سى صدسال شمسى با قمرى تقريبا همين

تعداد سال هاى خواب اصحاب كهف (129)

مقدار مى شود، و ديگر جا ندارد كه كسى شك كند در اين كه مراد به سنين در آيه شريفه سال هاى قمرى است، براى اين كه سال در عرف قرآن به قمرى حساب مى شود، كه از ماه ه__اى هلالى تركيب مى يابد و در شريعت اسلامى هم معتبر اس_ت.

همان ط__ور كه قبلاً گفتي__م در داستان اصحاب كه__ف مردم اخت__لاف داشتند و قرآن كريم حق داست__ان را ادا كرد و آن چ_ه حقيقت داشت بيان فرمود:

«قُ__لِ اللّهُ اَعْلَ_مُ بِ_ما لَبِثُ_وا _ بگ_و خ_دا بهت_ر م_ى دان_د م_دت خ_واب آن ه__ا را!

كه اوراست غيب آسمان ها و زمين! چه قدر او بينا و شنواست!

جز او وليّى براى ايشان نيست!

هيچ احدى را در حكم خود شريك نمى كن__د! » (26 / كهف)

يعنى چگونه خداى تعالى داناتر به لب_ث و ط_ول خ_واب آنان نباشد، ب_ا اين ك_ه او

به

(130) اصحاب كهف و لقمان حكيم

تنهائى ولّى ايشان است، و مباشر حكم جارى در ايشان و احكام جارى بر ايشان اس_ت ؟

پس جمله «خدا داناتر است به مدتى كه آن ها خوابيدند،» مشعر بر اين است كه مدتى را كه در آيه قبلى براى مدت خواب اصحاب كهف بيان نموده، نزد مردم مسلم نبوده است، لذا رسول خدا صلى الله عليه و آله مأمور شده با ايشان احتجاج كند و در احتجاج خود به عل__م خ____دا تمس__ك جست____ه و بفهم__اند كه خ__دا از ما م__ردم بهت__ر مى دان__د! (1)

را هف__ت نف___ر دانست___ه ان_د.

2 _ اي__ن ك__ه داست__ان اصح__اب كه__ف در رواي__ات مسيحيان از سگ ايشان هي__چ اسم__ى نب____رده است.

3 _ اين كه مدت خواب اصحاب كهف را در غار دويست سال يا كم تر دانسته، و حال آن كه اكثر علماى اسلام آن را سيصدونه سال يعنى همان رقم كه از ظاهر قرآن شريف برمى آيد، دانسته اند.

و علت اين اختلاف، و محدود كردن مدت خواب آنان به دويست سال اين است كه گفتند: طاغيه يعنى آن پادشاه جبار كه اين عده را مجبور به بت پرستى مى كرده، و اينان از شر او فرار كرده اند، اسمش «دفيوس» بوده كه در حدود سال هاى 249 - 251 ميلادى مى زيسته است، و اين را هم مى دانيم كه اصحاب كهف به طورى كه گفته اند، در سال 425

داستان اصحاب كهف در آثار غير اسلامى (133)

و يا 437 و يا 439 از خواب بيدار شده اند، پس براى مدت خواب در غار بيش از دويست سال يا كم تر ب_اقى نمى ماند.

اولين كسى كه از مورخين مسيحى اين مطالب راذكر كرده، به طورى كه گفته اند، جيمز ساروغى سريانى بوده كه متولد در 451 ميلادى و متوفاى 521 ميلادى بوده است، و ديگران همه تاريخ خود را از او گرفته اند. (1)

هم در غارى مشاهده مى كند فورا به ياد اصحاب كهف مى افتد، و چنين به نظر مى رسد كه اين نقشه ها و تمثال ها اشاره به قصه آنان دارد و آن را كشيده اند، تا رهبانان و آن ها كه خود را جهت عبادت متجرد كرده اند و در اين غار براى عبادت منزل مى كنند با ديدن آن به ياد اصحاب كهف بيفتند، پس ص_رف ي_ادگ_ارى است ك_ه در اي_ن غ_اره_ا كشي_ده ش_ده، ن_ه اين ك__ه ع__لامت ب___اش_د ب__راى اي_ن ك_ه اي_ن ج_ا غ_ار اصح_اب كه_ف اس_ت!

غار اصحاب كهف كجاست؟ (135)

غار اصحاب كهف كه اين مردان در آن جا پناهنده شدند و در آن جا از نظرها غايب گشتند، مورد اختلاف شديد است كه چند جا را ادعا كرده اند:

اين غار عليرغم شهرت مهمى كه دارد، به هيچ وجه با آن مشخصاتى كه در قرآن ك_ري_م راجع به غار اصحاب كهف آمده است، تطبيق نمى كند:

1 - براى اين كه خداى تعالى درباره اين كه غار اصحاب كهف در چه جهت از شمال و جنوب و مشرق و مغرب قرار گرفته است، مى فرمايد:

آفتاب وقتى طلوع مى كند از طرف راست غار به درون آن مى تابد، و وقتى غروب

غار اِفِسوس (137)

مى كند، از طرف دست چپ غار، و لازم_ه اي_ن ح_رف اي_ن اس_ت ك_ه درب غ_ار ب_ه ط___رف جن___وب ب_اش___د، و غ___ار «افس_وس» ب__ه ط__رف شم____ال ش___رق_ى است، (ك__ه اص__لاً آفت___اب گي_ر نيس_ت مگ_ر مختص___رى.)

همين ناجورى مطلب باعث شده كه مراد از راست و چپ را، راست و چپ كسى بگيرند كه مى خواهد وارد غار شود، (آفتاب هم كه مى خواهد وارد غار شود، از طرف راست خودش وارد مى شود،) نه از طرف دست راست كسى كه مى خواهد از غار بيرون ش__ود. ح__ال آن ك__ه گفتي__م مع__روف از راست و چپ هر چيزى، راست و چپ خود آن چي__ز اس_ت، نه كس__ى كه به ط___رف او م__ى رود!

2 _ قرآن كريم فرموده: اصحاب كهف در بلندى غار قرار گرفتند. غار «اُفسوس»- به ط__ورى ك_ه گفته ان__د - بلن__دى ن__دارد. (البت__ه اگر كلم__ه «فجوه» را به

(138) اصحاب كهف و لقمان حكيم

معناى ساحت و درگاه بگيريم اين اشكال وارد نيست.)

3 _ ظاهر آيه در اين است كه مردم شهر مسجدى بر بالاى آن غار بنا كردند، و در غار «اُفسوس» اثرى، حتى خرابه اى، از آن به چشم نمى خورد، نه اثر مسجد و نه اثر صومعه و مانند آن.

نزديك ترين بناى دينى كه در آن به چشم مى خورد، كليسائى است كه تقريبا در سه كيلومترى غار قرار دارد و هيچ جهتى به ذهن نمى رسد كه آن را به غار مرتبط سازد.

از اين هم كه بگذريم، در غار «اُفسوس» اثرى از «رقيم و نوشته» ديده نشده كه دلالت كند كه يكى يا چند تا از آن قبور قب_ر اصح_اب ك_هف اس_ت، و ي_ا شهادت دهد ولو تا حدى كه چن_د نف_ر از اي_ن م_دف_وني_ن م_دت_ى ب_ه خ_واب رفت_ه بودند و پس از سال ها خ___دا بي__دارش__ان ك__رده، و دوب__اره ام__ر به قب__ض روحش__ان ف__رم__وده اس__ت.

غار اِفِسوس (139)

غار آثار صومعه بيزنطيه هست كه از گنجينه ها و آثار ديگرى است كه در آن جا كشف گرديده است، و معلوم مى شود بناى اين صومعه در عهد سلطنت «جوستينوس اول» يعنى حدود 418 - 427 ساخته شده است، و آثار ديگرى نيز هست ك_ه دلالت م_ى كن_د اي_ن ص_ومع_ه يك بار تجديد بنا يافته است، و مسلمانان آن را پس از استيلا بر آن ديار مسجدى قرار داده اند، چون مى بينيم كه اين صومعه محراب و مأذنه و وضوخانه دارد، و در ساخت و فضاى جلوى درب اين غار آثار مسجد ديگرى است كه پيداست مسلمين آن را در صدر اسلام بنا نهاده اند، و هر چند يك بار مرمت كرده اند. و

غار رجيب (141)

پيداست كه اين مسجد بر روى خرابه هاى كليسائى قديمى از روميان ساخته شده است.

اين غار عليرغم اهتمامى كه مردم بدان داشته اند وعنايتى ك_ه ب_ه حف_ظ آن نش_ان م_ى دادن_د، و آث_ار م_وج_ود در آن، از اي_ن اهتم_ام و عن_ايت ح_كايت م_ى كن_د، غ_ارى مت_روك و ف_رام_وش ش_ده ب_ود، و ب_ه م_رور زم_ان خ_راب و وي_ران گشت_ه اس_ت، ت_ا اين ك_ه اداره باستان شناسى اردن هاشمى اخيرا در صدد ب_رآم_ده ك__ه در آن حف_ارى كند و نق_ب ب_زن_د و آن را پ_س از ق__رن ه_ا خف_اء از زير خاك دوباره ظاهر س__ازد.

در آث_ارى ك_ه از آن استخ_راج ك_ردن_د ش_واه_دى ي_افت ش_ده ك_ه دلالت م_ى ك_رد اين غ_ار هم_ان غ_ار اصح_اب ك_هف اس_ت ك_ه داست_انش در ق_رآن مجي__د آم_ده است.

در ع_ده اى از رواي_ات اس__لام_ى ني_ز اي_ن معن__ا آم_ده ك_ه غ_ار اصح_اب ك_هف در اردن واق_ع ش__ده اس_ت. («ي_اق_وت» آن ه_ا را در «معج_م البل_دان» خ_ود آورده است.)

(142) اصحاب كهف و لقمان حكيم

«رقيم» هم اسم دهى است نزديك به شهر امان كه قصر يزيدبن عبدالملك در آن ج_است. البت_ه قص_ر ديگ_رى ه_م در ق_ري_ه اى ديگ_ر نزديك آن دارد كه نامش «موقر» اس_ت. ش_اع_رى گفت__ه:

«آن زمان، بر بالاى آن كاخ،

ي_زي__د را دي__دار م_ى كنن_د،

در حالى كه م_وق_ر و رقي_م،

در چشم انداز ايشان است!»

شهر «امان» امروزى هم در جاى شهر «فيلادلفيا» كه از معروف ترين و زيباترين شهرهاى آن عصر بوده، ساخته شده است و اين شهر تا قبل از ظهور دعوت اسلام بوده و خود آن شهر و پيرامونش از اوايل قرن دوم ميلادى تحت استيلاى حكومت روم

غار رجيب (143)

ب__وده تا آن كه سپاه اسلام سرزمين مقدس را فتح كرد.

(ح_ق مطلب اي_ن اس_ت ك_ه مشخص_ات غ_ار اصح_اب ك_هف ب_ا اي_ن غ_ار بهت_ر انطباق دارد تا غارهاى ديگر،)

قفقاز است غارى وج_ود دارد كه اهال_ى آن ن_واح__ى احتم_ال داده ان_د ك_ه غ_ار اصح__اب كه__ف باشد، و مردم به زيارت آن جا مى روند.

ساير غارها (145)

لكن هيچ شاهدى كه دلالت كند بر اين معنا وجود ندارد ،علاوه بر اين كه مصادر تاريخى اين دو غار آخرى را تكذيب مى كنند، چون قصه اصحاب كهف رومى است، و در تح__ت سلط__ه و سيط__ره رومي__ان اتفاق افتاده است، و روميان حتى در بحبوحه ق__درت و عظم__ت خ__ود تا ح__دود قفق__از و اسك__ان__دين__اوى تسل__ط نيافته اند. (1)

كشفيات باستان شناسى در غار اصحاب كهف

1- المي___زان، ج 26، ص 145 .

(146) اصحاب كهف و لقمان حكيم

اداره باستان شناسى اردن در غار «رجيب» واقع در هشت كيلومترى امان پايتخت اردن حفارى هائ__ى كرده و پس از قرن ها اين غار متروك را ظاهر ساخته، و آثارى از آن استخراج كرده كه دلالت مى كن_د بر اين كه اين غ_ار همان غ__ار اصحاب كه__ف است.

اين حفارى و اكتشاف در سال 1963 ميلادى صورت گرفته، و درباره آن كتابى به قلم بانى آن كار، فاضل ارجمند آقاى «رفيق وفا دجانى» تحت عنوان «اكتشاف كهف اهل كهف» در سال 1964 منتشر شده، كه در آن مساعى اداره باستان شناسى اردن و زحم_اتى ك_ه در نقب و جست جو تحمل نموده بودند به تفصيل بيان شده است.

خصوصياتى كه در اثر اين حفارى به دست آمده و آثارى را كه كشف كرده اند، همه تأئيد مى كند كه اين غار، غار اصحاب كهف است كه داستانش در قرآن كريم آمده است. و نيز قرائنى را ذكر كرده اند كه با كهف اصحاب كهف تطبيق مى كند و اين كتاب با ادله اى

كشفيات باستان شناسى در غار اصحاب كهف (147)

اثبات كرده

كه غار اصحاب كهف همين غار «رجيب» است، نه غار افسوس و نه آن غارى ك_ه در دمش_ق است، و ن_ه آن غ_ارى ك_ه در بت_راء ي_ا در اسكانديناوى قرار دارد.

مؤلف در اين كتاب اين احتمال را كه طاغوت آن روز كه اصحاب كهف از گزند او فرار كرده اند و به داخل غار پناهنده شده اند،«طراجان» پادشاه بوده، به سال 98 - 117 ميلادى، نه «دقيوس» در سنه 249 - 251 ميلادى كه مسيحيان و بعضى از مسلمين احتمال داده اند، و نه «دقيانوس» به سال 285 - 305 ميلادى كه بعض ديگر از مسلمين در رواي_اتش_ان آورده ان_د.

او اين احتمال را تقويت كرده و چنين استدلال كرده كه پادشاه صالحى كه خداى تعال__ى در عهد او اصحاب كه__ف را آفتابى كرده و سرگذشتش__ان را برملا ساخته است به اجماع تمامى مورخي_ن مسيح_ى و مسلم_ان اسمش «تئودوسيوس» بوده كه به سال 408 - 450 مى زيسته است.

(148) اصحاب كهف و لقمان حكيم

اگر ما دوران فترت اصحاب صالح كهف را كه در آن دوران در خواب بوده اند، از دوره سلطن__ت او كم كنيم، يعنى به طرف عق__ب برگرديم، روشن تر بگوئيم، اگر از اواسط سلطنت اين پادشاه صالح يعنى حدود (421 م) كه وسط دو رقم 408 و 450 است، سى صد و نه سال كم كني__م، و به عقب برگرديم، به سال (112 م) مى رسيم كه مصادف با زمان حكومت و سلطنت «طراجان» است.

اين را هم مى دانيم كه وى فرمان صادر كرده بود كه هر مسيحى كه عبادت بت ها را قب_ول نداشته باشد، و از پرست__ش آن ها سر باز زند، خائ__ن به دولت شناخت__ه مى شود و محكوم

به اعدام است.

همين حرف، اعتراض برخى از مورخين مسيحى، از قبيل «چيبون» در كتاب «انحط

كشفيات باستان شناسى در غار اصحاب كهف (149)

اط و سقوط امپراطورى روم» را دفع مى كند كه مدت خواب اصحاب كهف را آن طور كه قرآن مجيد گفته، قبول ندارد و كمتر از آن مى داند. آرى او گفته كه اصحاب كهف در زمان پادشاه صالح يعنى «تئودوسيوس» (408 - 451م) از خواب بيدار شدند، و در زمان حكومت «دقيوس» (249 - 251 م) ازشهر گريخته و داخل غار شده اند، و فاصله اين دو تاريخ دويست سال و يا چيزى كم تر از آن است، نه 309 سال كه قرآن مجيد گفته است، جوابش هم روشن ش_د ك_ه پنهان شدن ايشان در آغار زمان «دقيوس» نبوده بلكه زمان «طراجان» بوده است!

استدلال مؤلف بزرگوار كتاب «اكتشاف كهف اهل كهف» كه خدا زحماتش را پاداش خير دهد، استدلالى است تمام، الا اين كه چن_د اشك_ال ب_دان متوجه است:

1 _ اين كه قرآن كريم سيص_د و ن_ه س_ال را سال قمرى گرفته و ايشان آن را

(150) اصحاب كهف و لقمان حكيم

شمسى به حساب آورده كه قهرا اين نه سال بايد از ميان برداشته شود.

2 _ اين كه ايشان از مورخين اسلام و مسيحيت ادعاى اجماع كرده بر اين كه برملاشدن جريان اصحاب كهف در زمان «تئودوسيوس» بوده، و حال آن كه چنين اجماعى نداريم، زيرا بسيارى از مورخين رواياتشان از اسم اين سلطان ساكت است، و جز عده قليل به اسم او تصريح نكرده اند، و بعيد نيست كه آن ها هم از روايات مسيحيان گرفته باشند، و مسيحيان هم آن را به حدس قوى از كتابى كه به «جيمز س_اروغ_ى» (452

- 521 م) نسبت مى دهند، و در تاريخ 474 م تأليف شده، گرفته باشند، و پيش خود فكر كرده باشند پادشاهى كه در اين حدود ازتاريخ باشد بايد همان «تئودوسيوس» است.

علاوه از آن اجماع مركبى كه ادعا كرده اند كه پ_ادش_اه طاغى معاصر اصحاب كهف «دقيوس» يا «دقيان_وس» ب_وده، برم_ى آي_د ك_ه ب_ه ه_ر صورت «طراجان» نبوده است.

كشفيات باستان شناسى در غار اصحاب كهف (151)

3 _ اشكال ديگرش اين است كه ايشان گفته اند صومعه اى كه بر بالاى كهف س__اخت_ه ش__ده، ش_واه_د ب_است_ان_ى شه_ادت م_ى ده_د بر اين كه در زمان «جوستينوس اول» (418 - 427 م) ساخته شده است، لازمه اين حرف اين است كه ساختمان آن تقريبا بعد از صدسال از ظهور و كشف داستان اصحاب كهف ساخته شده باشد، و حال آن كه ظاهر قرآن عزيز اين است كه ساختمان آن مقارن همان روزهائى بوده كه داستان ايشان برملا شده است، بنابراين بايد معتقد شد كه بنائى كه ايش__ان در نظر دارن__د بناء مج_ددى ب__وده كه بعد از قرن ه__ا در آن ساخته شده است.

و بعد از همه اين حرف ها و احتمالات ،مشخصاتى كه قرآن كريم براى غار اصحاب كه__ف ذكر كرده، انطب__اقش با همي__ن غار «رجي__ب» روشن تر از ساير غارهاست. (1)

1- الميزان، ج 26، ص 149 .

(152) اصحاب كهف و لقمان حكيم

س__وره ب__روج چني__ن آغ__از مى شود:

«س___وگن____د ب__ه آسم____ان داراى ب____رج ه____ا،

سوگن_د ب___ه روز م__وع____ود،

س_وگن_د ب_ه ش_اه_د و مشه_ود،

كه هلاك شدنداصحاب اخدود،

آن آت_ش ب____راف___راخت______ه،

آن گاه ك_ه آن_ان ب_ر كن_ار آت__ش نشست__ه ب_ودن_د

(154) اصحاب كهف و لقمان حكيم

و ايشان بر آن چه با مؤمنان مى كردند، گواه بودند،

و عيب نگرفتند از آن ها جز اين كه به خ_داى ع__زي__ز ست___وده ايم__ان داشتن__د،

آن ك_ه ف_رم_ان_روائى آسم_ان ه_ا و زمي_ن اوراست،

و خدا بر همه چيز گواه است!»

خداون__د متعال در اين آي__ات اصح__اب اخ__دود را لع__ن مى كن__د و از درگ__اه خود ط__رد مى نماي__د، و اعمال شني__ع آنان را چني__ن ش_رح مى دهد:

- آتش__ى ك_ه ب_راى گي_ران__دنش وسيله اى درست كرده بودن_د،

- در حالى كه خودش_ان براى تماشاى ناله و جان كندن و سوختن مؤمنين بر لبه آن آتش مى نشستند،

- و خ_ود نظاره گر جنايتى ب_ودن_د ك_ه بر مؤمنين روا مى داشتند،

اصحاب اخدود و سوزاندن مسيحيان (155)

- هيچ نقطه ضعف و تقصيرى از مؤمنين سراغ نداشتند جز اين كه به خدا ايمان آورده ب__ودن____د!

- خداى مقتدر حميدى كه ملك آسمان ها و زمين از آن اوست،

- و خ______دا ب___ر هم__ه چي__ز ش___اه___د و نظ___اره گ___ر اس__ت!

خداى تعالى در اين آيات اشاره به اصحاب اخدود مى كند و با اين وسيله مؤمنين را به صبر در راه خدا تشويق مى كند، و كسانى را كه مردان و زنان مسلمان را به جرم اين كه به خدا ايمان آورده اند، شكنجه مى كردند، به سختى انذار مى نمايد - كسانى نظير مشركين مك_ه ك_ه ب_ا گ_رون_دگ_ان ب_ه رس_ول خ_دا صلى الله عليه و آله چني_ن م_ى ك_ردن_د و آن_ان را شكنج_ه م_ى ك_ردن_د ت_ا از دين اسلام به شرك سابق خود برگردند .

ق__رآن مجي__د

دنب__ال مطل_ب را چني_ن خت___م م_ى كن______د ك__ه:

(156) اصحاب كهف و لقمان حكيم

- محققا اين ستم گران و همه ستم گران روزگار كه مؤمنين و مؤمنات را گرفتار مى كنند، و بع_دا ه_م از ك_رده خ_ود پشيم_ان نمى ش_ون_د، ع_ذاب جهن_م در پيش دارند، و ع__ذاب_ى س__وزانن___ده!

اصحاب كهف و لقمان حكيم

يك نفر از آنان به نام «دوش ذوثعلبان» بر اسب تيز تكى سوار شد و گريخت و هر چه دنبالش رفتند نتوانستند او را بيابند. چون او راه «رمل» را پيش گرفت كه افراد نا آشنا در آن جا گم مى شون__د. ذونواس با لشك__ر خود برگش__ت، و هم چنان به كشتار آن م__ردم بپرداخ_ت.

بعيد نيست از روايات وارده درباره اصحاب اخدود استفاده شود كه داستان اصحاب اخدود يك داستان نبوده است. بلكه وقايع متعددى بوده كه يكى در حبشه و ديگرى در يمن و يكى هم در عجم اتفاق افتاده است، و آيه شريفه مى خواهد به همه داستان ها اشاره كند.

در اي__ن ميان روايات ديگرى نيز هست كه از محل وقوع اين داستان ساكت است. (1)

1- الميزان، ج40، ص 151.

تاريخچه اصحاب اخدود (159)

واق_ع ش__ده اس_ت.

ش_____روع آي__ات ب___ه ص___ورت استف__ه__ام چني___ن آغ__از م_ى ش__ود:

حمله اصحاب فيل براى تخريب كعبه (161)

«آيا علم يقينى پيدا نكردى كه چگونه پروردگارت با اصحاب فيل رفتار كرد؟

آي_ا نقش_ه هاى شوم آن ها را خنث_ى نك_رد؟»

منظور از نقشه هاى شوم آنان، سوءقصدى است كه درباره مكه داشتند، و مى خواستند بيت اللّه الحرام را تخريب كنند. آنان راه افتادند تا كعبه را ويران كنند، ولى در نتيجه تضليل الهى خودشان هلاك گشتند.

خداى تعالى جماعاتى متفرق از مرغان را بر بالاى سر آنان فرستاد، و آن ابابيل مرغان، اصحاب فيل را ب_ا سنگ ه_ائى كلوخين ه_دف گرفتند. (ابابيل به معن_اى دسته ها و جم_اعت ه_اى متف__رق است.)

اصحاب فيل بعد از هدف گيرى مرغان به صورت جسدهاى بى جان در آمدند، و سنگ ري_زه ه_ا ب__ه درون دل آن__ان ف__رو رفتن__د و ان__درونش__ان را س___وزان__دن__د .

(162) اصحاب كهف و لقمان حكيم

كنند، و در اين بين مردى از بنى كنانه از قبيله خود به يمن آمد و در آن جا به اين كعبه قلابى برخورد كرد و آن جا را به نجاست آلوده كرد. اتفاقا خود ابره__ه از آن جا مى گذشت و آن نجاس__ت را ديد و پرسيد چه كسى به چنين عملى جرأت ك__رده است؟ او به نصرانيت خود سوگند خورد كه خان__ه كعب__ه را ويران خواهد كرد تا كسى به ح__ج و زي_ارت آن نرود.

آن گاه دست__ور داد تا في__ل بياورند و بي__ن مردم اعلام كنند كه آم__اده حركت باشن__د. م__ردم و مخص__وص__ا پيروان__ش از اه__ل يم__ن بيرون شدن__د. اكثر پي__روان او از قبيله عك و اشعرون و خثع_م بودند.

(164) اصحاب كهف و لقمان حكيم

ابرهه كمى راه پيمود و در بين راه مردى را به سوى بنى سليم فرستاد تا مردم را دع__وت كن_د ت_ا ب_ه ج___اى خ_ان_ه كعب_ه، خ_ان_ه اى را ك_ه او بن_ا ك_رده، زي_ارت كنن__د.

ازآن طرف مردى از حمس از بنى كنانه به او برخورد و به قتلش رسانيد. اين باعث شد كينه ابرهه بيشتر شود و سريع تر روانه مكه گردد.

ابرهه چون به طائف رسيد از اهل طائف خواست تا مردى را براى راهنمائى با او روانه سازند .اهل طائف مردى از هذيل به نام نفيل را با وى روانه كردند. نفيل با لشكر ابرهه به راه افتاد و به راهنمائى آنان پرداخت تا به مغمس رسيدند، و در آن جا اطراق كردن_د. مغم_س محل__ى است در شش ميلى مك_ه ك_ه در آن ج_ا مق_دم_ات لشك__ر را (كه آشپ_زخان_ه و آذوق_ه و علوفه و ساير مايحتاج لشكر را حمل مى كند،) به مكه فرستادند.

مردم قريش دسته دسته به

بلندى هاى كوه ها بالا آمدند و چون لشكر ابرهه را ديدند

داستان اصحاب فيل در روايات (165)

گفتند كه ما هرگز تاب مقاومت با اينان را نداريم، و در نتيجه غير از عبدالمطلب بن هاشم كسى در مك_ه ب_اق_ى نم_ان_د.

عبدالمطلب هم چنان در كار سقايت خود پايدارى نمود. شيبه بن عبدالدار نيز در كار پرده دارى كعبه پايدارى كرد.

در اي__ن م_وقعي__ت حس_اس عب__دالمطل__ب دس__ت ب__ه دو ط__رف درب خان__ه كعب__ه نه_اد و عرضه داشت:

- بار الها!

ه_ر كس__ى از آن چ___ه دارد دف____اع م__ى كن_____د،

تو نيز از خانه ات كه مظهر جلال توست دفاع كن!

و نگذار با صليبشان و كعبه قلاب_ى شان بر كعبه تو تجاوز كنند، و حرمت آن را

(166) اصحاب كهف و لقمان حكيم

هت_____ك نم________اين________د،

مگ_ذار داخ__ل شه_ر حرام ش_ون_د!

اي_ن نظ__ر م__ن اس_ت، ول__ى آن چ__ه ت__و بخ__واه__ى هم____ان خ____واه___د ش______د!

آن گاه مقدمات لشكر ابرهه به شترانى از قريش برخوردند و آن ها را به غنيمت گرفتند، از آن جمله دويست شتر از عبدالمطلب را بردند. وقتى خبر شتران به عبدالمطلب رسيد از شهر خارج شد و به طرف لشكرگاه ابرهه روانه گشت. حاجب و دربان ابرهه مردى از اشعرى ها بود، و عبدالمطلب را مى شناخت، از پادشاه اجازه ورود براى وى گرفت و گفت اينك بزرگ قريش بر در است كه انسان ها را در شهر و وحوش را در كوه طعام مى دهد، ابرهه گفت: بگو تا درآيد!

عبدالمطلب مردى تنومند و زيبا بود، و همين كه چشم ابويكسوم به او افتاد بسيار

داستان اصحاب فيل در روايات (167)

احترامش كرد، و به خود اجازه نداد او را روى زمين بنشاند، در حالى كه خودش بر كرسى تكيه زده

باشد، و نخواست او را در كنار خود بر كرسى بنشاند، به ناچار از كرسى پائين آمد و با آن جناب روى زمين نشست، و آن گاه پرسيد: چه حاجتى دارى؟

گفت : ح_اجت م_ن دويس_ت شت_ر اس_ت ك__ه مق__دم__ه لشك_ر ت_و از م__ن ب_رده ان_د.

اب_ويكس__وم گف_ت: ب__ه خ__دا سوگن__د دي__دن_ت م__را شيفت_ه ات ك_رد ول__ى سخنت تو را ازنظرم انداخت!

عبدالمطلب پرسيد: چرا؟

گفت: براى اين كه من آمده ام خانه عزت و شرف شما را ويران كنم، و مايه آبرو و فضيلت شما اعراب را، و معبد دينى تان را كه مى پرستيد ويران سازم و آن را درهم كوبم، و در ضمن دويست شتر هم از تو گرفته ام، تو درباره خانه دينى ات هيچ سخنى

(168) اصحاب كهف و لقمان حكيم

نمى گوئى، و درباره شترانت حرف مى زنى، و از كعبه دفاع نمى كنى، ولى از مال شخصى خ_ود دفاع مى كنى!

عب_دالمطلب پ_اس_خ داد:

- اى ملك! من درباره مال خودم با تو سخن مى گويم كه اختيار آن را دارم، و موظف ب_ر حفظ آن هست_م، اين خان_ه ه_م براى خود ص_احبى دارد كه از آن دفاع مى كند، و حف_ظ آن به عهده من نيست!

اين سخنان ابرهه را مرعوب كرد و بدون درنگ دستور داد تا شتران او را به وى باز دهن__د. عبدالمطلب برگشت و آن ش__ب براى لشكر ابره__ه شبى سنگين بود و ستارگان__ش تي_ره و تار به نظ_ر مى رسيد، و در نتيج__ه دل هايشان احس__اس كرد گويا مى خواهد عذابى نازل شود.

داستان اصحاب فيل در روايات (169)

در همان لحظه اى كه آفتاب داشت طلوع مى كرد، پرندگان ابابيل نيز از كرانه افق نمودار شدند، در حالى كه سنگ ريزه هائى با خود حمل

مى كردند، و شروع كردند آن ها را بر سر لشكريان ابرهه انداختن! هر يك از آن مرغان يك سنگ در منقار داشت، و دوتا به دو چنگال، همين كه آن يكى سنگ هاى خود را مى انداخت و مى رفت، يكى ديگر مى رسيد و سنگ خود را مى انداخت، و هيچ سنگى از آن سنگ ها نمى افتاد مگر آن كه هدف را سوراخ مى كرد، و به شكم كسى برنخورد مگر آن كه پاره اش كرد، و به استخوانى نرسيد مگر آن كه پوك و سست كرد و از آن طرفش درآمد. ابويكسوم كه بعضى از آن سنگ ها بر بدنش خورده بود، از جا پريد تا بگريزد، به هر سرزمينى كه پا گذاشت يك تكه از گوشت بدنش افتاده بود، تا بالاخره خود را به يمن رساند. وقتى او به يمن رسيد ديگر چيزى از او و لشكرش باقى نمانده بود! و همين كه وارد يمن شد سينه و شكمش باد

(170) اصحاب كهف و لقمان حكيم

كرد و منفجر شد و به هلاكت رسيد، و احدى از اشعرى ها، و احدى از خثعم به يمن نرسيد... .

در رواي__ات اين داست__ان اختلاف شديدى درب__اره خصوصيات آن هس__ت كه ب__راى مط_الع__ه جزئي_ات باي__د به تواري__خ و سيره ه__اى مط__ول مراجع__ه ك__رد. (1)

با سوره فيل دارد، ل_ذا بعض__ى از اهل سنت گفته اند ك__ه س_وره في_ل و س_وره اي_لاف (قريش) يك سوره اند.

دليل اهل سنت روايتى است كه مى گويند: قرآنى را كه ابى بن كعب نوشته بوده، بين اين دو سوره بسم اللّه نگذاشته است، ولى رواياتى كه دلالت بر جدائى اين دو سوره دارد و مى گويد كه بين آن دو بسم اللّه قرار گ_رفت_ه است، مت_وات_رن_د.

(172) اصحاب كهف و لقمان حكيم

كلم_ه «ق_ريش» نام عشيره و دودمان رسول خدا صلى الله عليه و آله است كه همگى از نسل «نضر بن كنانه» مى باشن__د ك_ه ن_امش ق_ريش ني_ز ب_وده است.

آي_____ات چني______ن آغ___از م__ى ش______ود:

«براى اين كه قريش با هم الفت گيرند،

الفتى كه درسفرهاى زمستانى وتابستانى ثابت وبرقراربماند،

پس بايد يگانه خداى كعبه را بپرستند،

كه به آن ه_ا هنگام گرسنگى طعام داد،

و از ترس و خطرات ايمن ساخت!»

مسافرت هاى زمستانى و تابستانى يا «رحله قريش» به منظور تجارت آنان با خارج از مكه انجام مى گرفت. اين رحله ها از مشخصات اهل اين شهر بوده است، چون اين

كاروان هاى تجارتى قريش (173)

شه__ر در دره اى خش_ك و س_وزان و بى آب و عل__ف ق_رار گ_رفت_ه ب_ود ك_ه ن_ه زرع_ى در آن ب__ود و ن__ه زراعت_ى، و ق_ري__ش لاج_رم زن_دگ_ى را از راه تج_ارت مى گذراني__د.

و در هر سال دو نوبت به تجارت مى رفت. يك نوبت در زمستان كه به طرف يمن مى رفتند، و نوبتى دير در تابستان كه به سوى شام ره مى سپردند، و با اين دو نوبت سف_ر ك_ردن زن_دگى خود را اداره مى كردند. مردم يمن و شام نيز پاس احترام قريش را مى داشتند، زيرا خانه كعبه بيت اللّه الحرام در بين ايشان واقع شده بود، و به همين جهت راه_زن__ان و غ_ارتگ_ران متع_رض ايش_ان

نم_ى شدن__د، و نه سر راه آن ها را مى گرفتن_د و نه به شهرشان حمله مى كردند.

در اين سوره كه متعاقب سوره فيل آمده، خداى سبحان مى فرمايد كه چگونه با مرغان ابابيل از خانه خود دفاع كرد و به شما قريش اين عزت و احترام را ارزانى داشت

(174) اصحاب كهف و لقمان حكيم

تا شما قريشيان با رحلت زمستانى و تابستانى مأنوس شويد، و امر معاشتان بگذرد، وگرنه اگر اين كرامت از خانه خدا به ظهور نمى رسيد، دزدان و غارگران فرقى بين شما و ساير مردم نمى گذاشتند، و كاروان هايتان را غارت مى كردند، و حتى در خود مكه نيز از هجوم ديگران ايمن نبوديد .

متع_اقب آن خ_داون_د متع_ال دست_ور مى ده_د ك_ه باي_د آن ه_ا رب اي_ن خ_ان_ه را بپ_رستن_د، زي_را رب اي_ن خ_ان_ه ب___ود ك_ه آن ه_ا را ب_ا دو رحل_ه زمست_انى و ت_ابستانى م_أن_وس ك_رد، ت_ا ه_م گردون__ه تج___ارت و زن__دگ__ى ش__ان بگ__ردد، و ه__م در وط__ن ايم__ن باشن_د.

خداون__د متعال سپس اشاره به من__ت واضحى مى كند كه در اي__لاف دو رحلت وج__ود دارد، و نعم__ت ظ_اه_رى ك_ه نمى توانند آن را انك__ار كنند، و آن عب__ارت است

كاروان هاى تجارتى قريش (175)

از: تأمين معاش ق__ريش و امني_ت آنان!

قريش در سرزمينى زندگى مى كردند كه نه نانشان تأمين بود، و نه جانشان، و نه سرزمين خرمى داشتند كه ديگران بدان جا بيايند، و نه جان ديگران در آن جا تأمين مى ش_د. پس در اي__ن آي__ه مى فرماي__د:

- قريش بايد ربى را بپرستند،

كه اين چنين به بهترين وجهى امور آن هارا تدبير نمود،

و او هم__ان رب بي_ت اس_ت.

در رواي___ات اس___لام__ى، در تفسي__ر قم_ى آم___ده ك___ه:

اين سوره درباره قريش نازل شده است، چون قريش معاششان

از دو رحله تابستانى و زمستانى به يمن و شام تأمين مى شد، و آن ها از مكه پوست و محصولات

(176) اصحاب كهف و لقمان حكيم

دريائى و كالاهائى را كه در ساحل دريا پياده مى شده، از قبيل فلفل و امثال آن را بار مى كردند، و به شام مى بردند، و در شام نيز جامه و آرد خالص و حب_وب_ات خ_ري_دارى مى ك_ردن_د. همين مس_اف_رت باعث م_ى شد ك_ه وح_دت و الفتى در بين آنان برقرار شود. هر وقت به يكى از اين دو سفر دست مى زدند، يكى از بزرگان قريش را رئيس خود م_ى ك_ردند، و زندگى شان از اين راه ت__أمين مى شد. بعد از آن كه خداى تعالى رسول گ__رامى خود را مبع__وث فرمود، مردم قريش بى نياز از سفر شدند، چون از اطراف حج__از م__ردم رو ب__ه آن جن__اب مى نهادن__د، تا ه__م آن حض__رت را زي__ارت كنن__د، و هم خان__ه خدا را! (1)

1- الميزان، ج 40، ص 396 .

كاروان هاى تجارتى قريش (177)

رواي__ت كرده ك_ه فرم__ود:

«تُبَّ_ع را ن_اس_زا مگ_وئيد، چ_ون او اس_لام آورده ب____ود!»

در هم__ان كتاب آم_ده كه وليد بن صبيح از امام صادق عليه السلام روايت كرده كه فرمود:

«تُبَّع به اوس و خزرج (كه دو فاميل از لشكريان وى بودند، و با لشكر او به مدينه آمده بودند تا يهود را از آن جا بيرون كنند، دستور داد در مدينه بمانند تا ظهور

تبع، و انتظار ظهور پيامبر جديد (179)

خاتم الانبياء صلى الله عليه و آله را درك كنند، چون از يهوديان شنيد كه گفتند ما بدين جا نيامده ايم مگ__ر به خاطر اين كه از كتاب آسمانى خود چنين استنباط كرده ايم كه اين سرزمين محل هجرت آخرين فرست__اده خداست، و آمده اي__م تا شايد ظهور او را درك كنيم.) گف__ت: پس شما اوس و خ__زرج در اين سرزمي__ن منزل كنيد تا شاي__د ظهور آن جناب را درك كني__د، من ني__ز اگر درك كن__م به خدمت_ش در مى آي__م و با او خ__روج مى كنم!»

در درمنثور است كه ابونعيم در كتاب دلايل از عبداله بن سلام روايت كرده كه گفت:

«تبع از دنيا نرفت تا آن ك_ه نب_وت رس_ول خ__دا صلى الله عليه و آله را تص_ديق ك__رد. چ__ون يهوديان (كه از شام به مدينه آمده بودند و بدان جا مهاجرت كرده بودند تا ظهور آن جناب را درك كنند!) جريان نبوت آن جناب را به وى گفته بودند، و به همين جهت او هم از قتل و غارت يهود يثرب صرف نظر كرد و تنها قرار گذاشت كه دو طائفه از لشكريانش

(180) اصحاب كهف و لقمان حكيم

در م_دين___ه بم_انن_د.» اخب_ار در داست_ان تب_ع بسي_ار زي_اد اس__ت، ول___ى در بعض___ى از آن ه_ا آمده كه او اولين كسى بود كه ب_راى كعب_ه

پي_راهن درس_ت ك_رد! (1)

1- الميزان، ج 35، ص 238 .

تبع، و انتظار ظهور پيامبر جديد (181)